3 Composiçon & Derivaçon

 

Derivaçon prefixal

Los prefixos son mas independientes que los suffixos, produziendo-se puœis, normalmente, d'adverbios ou de preposiçones que tienen vida autònoma nel romance. Cun rigor, stremæn-se læs formaçones u entræn prefixos que son meræs partìculæs, sin existencia autònoma nel idioma (cumo s- n sfhaer, ou (ar)re- n arreponer) d'aquelhæs u participæn elementos prefixales que s'afhaen a funccionar tamien cumo pallabræs independientes (ansì contra- n contradizir, ente- n enteabrir). Nel primer casu habrà derivaçon, nel segundu, abundarà fhalar de composiçon.

Solo que nun ye siempre fàcile stablecer una differencia tala, razon pola que se prefier considera' la formaçon de pallabræs por usu d'un typu de derivaçon – la derivaçon prefixal. Tanto los suffixos cumo los prefixos formæn pallabræs nuœvæs conservando de rieglra una relaçon de significaçon cul radical derivante; processu distinctu de la composiçon, que forma vozes dissociadæs de la significaçon de los radicales componentes.

Ansì:

D'awa ye-se a formar, ente variæs outræs, læs pallabræs:

• Disawar cun incrementaçon de l prefixu dis-
• Aweria, cun l addiçon de l suffixu -eria
• Awa-nieve, por addiçon de l radical nieve

Næs duæs primeiræs contina presente la noçon fundamental expressada pol nome derivante. Na terceira sumîu da fheitho. De la union de los radicales awa & nieve nacîu una nuœva pallabra, portadora d'una significaçon ùnica & autònoma – el nome d'un phenòmeno atmosphèricu.

Fheithæs estæs consideraçones, vaî-se passar a l exame de los prefixos q'apahecen næs vozes de nuœsso.

Son de procedencia lhatina ou griega, magar nun se sentir cumo talos. Delhos suffren appreciables alteraçones a l contactu cun la vocal & principalmente cun la consonante inicial de la pallabra derivante. Ansì, el prefixu griegu an- q'indica "privaçon" (an-ònymo) assume la fhorma a- pante consonante: a-pathìa; in-, ou l sou correspondiente lhatin, torna-se im- tras m & il- tras l: in-feliz, in-activo; sì q'ansì: il-legal, im-moral.

Nun s'habran tracamundiar talæs alteraçones cun læs fhormæs vernàculæs, procedentes d'evoluçon normal de ciertos prefixos lhatinos. Ansì a-, d'ad- (a-dondar).

Nel elenchu que vien, diran-se mangar intamando læs fhormæs q'assume l mesmu prefixu, de mano; darà-se la fhorma primitiva, a lo cabeiro, la vernàcula, quando la houbier.

Prefixos de procedencia lhatina

ab- abs- a-	distancia, dixebra	abdicar, abxhurar, abstener, abstraher, amobible, aversion
ad- a- (ar- as-)	approximaçon, direcçon	adiuncto, adventicio, aveirar, arribar, assentir
ante-	anterioridà	antebraçu, anteponer
(ar)re-	repetiçon	arrefha(z)er, arrespirar
circum-	al rodiu, in torno	circumvagar, circumloquio
cis-	aquende	cisalpin
con- co- (com-)	contiguidà, compañìa	componer, contener
contra-	opposiçon, contrario	contradizir
de-	de riba a baxo	decaher, decrecer
di- dis-	Dexebra, movemiento, negaçon	dirimir, dibura, distender, dissidente
intre- ente-	in medio	Intretener, entemicer
ex- e-	pa fhuœra, stau anterior	exportar, extraher, emigrar, evadir
extra-	exterior	extraofficial, extraviar
in- i- (im-) (ir-) (il-)	par dientro, negaçon, privaçon	impedir, inactivo, illegal, immigrar, irrumpir
intra-	interior	intravenoso
intro-	pa dientro	intromission
ob- o- (op-) (oc-)	de cara, opposiçon	obiectu, obstàculu
per-	pente	percorrer, perforar
pro-	cara a	progressu, prosegir
re- (inseparables) (inchoativos)	a tras, repetiçon	renacer, repetir
retro-	bien p'a tras	retroceder, retrospectiva
soto- sota-	inferior	sotoponer, sotavento
sub- sus- so- (sup-)	de riba a baxo, inferioridà	subalterno, submission, suspender, supponer, sofhitar, sopesar
super- sobre-	per riba, excessu	sobreponer, sobrecarga
trans- tres-	alhende	transalpino, transexual
ultra-	alhende l lìmite	ultravioleta, ultrason
viç- vi-	substituçon	viçconde, vi-rector, vi-rey

Prefixos de procedencia griega

an-	privaçon, negaçon	anarchìa, atheu
ana-	inverso,repetiçon	anagramma, anàphora
amphi-	al rodiu, in torno	amphibio, amphitheatro
anti-	opposiçon, dexebra	antiaereo, antìpoda
apò-	dexebra	apòstata
arch-	superioridà	archiduque, archetypu
cata-	opposiçon	catadriòptico
dia- (di-)	pente, dexebra	diagnòsticu, diòcesis
dys-	diffìcile, malo	dystopia, dyspepsia
ec- (ex-)	p'a fhuœra	eclipsis, èxodu
en- (em-, e-) endo- (end-)	interior	encèphalo, ellipsis, endodoncia
epi-	in riba, posterior	epidermis, epìlogo
eu-	bien, bøn	euphonìa

Derivaçon suffixal

Per derivaçon suffixal formæn-se nuœvos substantivos, adiectivos, verbos & t'adverbios (los adverbios in -mente), d'ende classificase l suffixu n:

• Nominal, a l agglutinase a un radical a fin de dar intamu a un nome ou a un adiectivu: punt-eiru, punt-ina, punct-ual;
• Verbal, quando a l addicionase resulta n un verbo: suav-izar, reman-ecer;
• Adverbial, que ye l suffixu -mente, cabo la fhorma feminina d'un adiectivu: suave-mente, pelligrosa-mente, fata-mente.

Suffixos nominales

-ac@	diminutivo, dispectivo	rapazacu, moçaca, ruinaco
-ts@	dispectivo	riatsu, fhogatsa
-aç@	augmentativo, dispectivo	barbaça, barcaçu
-ari@	officio, sitiu u daquè se guarda	operariu, herbario, alrmario
-arr@	dispectivo	cagarru, cabeçarra
-a(d)@	collectivo, capacidà, èpocha, instituçon	mangarau, potada, orbayada
-al -ar*	àrboles, collectivo, pertenencia	castañal, pescal, patatal, lhamargal, carbayar
-an@	dispectivo, procedencia	manguan, quirosano, carbayona
-at@	dispectivo, peyorativo, instituçon	herbatu, pazguata, decanato
-ay@	dispectivo	babayu, simplaya, maçcayo, gandaya
-ax@	diminutivo, dispectivo	spantaxu, casaxa
-ble	characterìstica, capacidà, aptitude	heredable, amable
-cul@	diminutivo, characterìstica	versìculo, vermìculu, opùscula
-eir@	collectivo, favorable, officio	sementeira, fhormigeiru, caldeiru,vagoneiru
-e@	collectivo, monte de...,qualidà	castañeu, vlimea, tsoteo
-erì@	actividà, collectivo	carpinterìa, caserìo, piraterìa
-et@ -ete	diminutivo,affectivo	carretu, mozqueta, sogete, amigete
-ieg@	frequentativo, patronìmico, procedencia	mociega, cabraliegu, baratiego
-ielh@	diminutivo	lhogarielhu, pandielha, carielho
-iç@	arrecendor, sabor, qualidà, diminutivo	perriço, afhayadiço, carboniçu, tsamiçu
-isc@	semeyança	ariscu, burllesco, mourisca
-in -in@ -ic@ -it@	diminutivo, emotivo, procedencia	rapazin, calhandino, tardina, marroquin
-ì@	profession, titulatura, collectivo	advogacìa, reitorìa, xhentìo, muyerìo
-ient@	qualidà	friolientu, avarientu, fhamientu, barulhento
-ncia	abstracto	nacencia, caltenencia
-on -on@	augmentativo	berron, grandono, caleyon, berrona
-os@	abundativo, qualidà	revesosu, gurbiçoso, prestosa
-oîru -oîra -or -ora	instrumental	corredoîra, treithoîru
-ote -ota	augmentativo	vieyote, alemanota
-uc@	diminutivo, despectivo	pequenhuco, homucu, ventanuca
-me(n)	collectivo, quantidà	corname, pelame, cardume, negrume
-nça -ncia	abstracto, acçon, resultau	comparança, matança, figurança, alcordança
-uño	qualidà	fherruñu
-ura	qualidà, acçon, instrumento, collectivo	grandura, revoltura, lhambiadura,mancadura
-sc@	despectivo, diminutivo, qualidà	tsamuscu, tarasco, pedrusca

Puœden combinase: tardiquina, pequenhiquino, &c.

*-al : Ye feminino quando denomina a l àrbolre (la peral), masculino quando denomina l collectivu d'àrbolres (el peral). -ar refier-se siempres a l collectivu & cumo tal ye masculino (el perar), nun ye neutro.

Formæn nomes d'adiectivos. Los nomes que se derivæn, communmente nomes abstractos, indicæn qualidà, propiedà, stau ou fhorma de ser:

-dà(de) -dahes	crueldà, dignidahes
-eza -ez	altivez, honradez, belheza, riquezes
-ìa	allegrìa, valentìa
-iç, -ices	tontiç, burrices
-icie -icia	calvicie, immundicia
-or	altor
-ude	magnitude, altitude

Forma nomes & adiectivos d'outros nomes & adiectivos. Invariable n gënero!!!:

 

-ista	partidarios ou sectarios de doutrinas & systemas (de -ismo)	realista, symbolistas, positivista
-ista	occupaçon, officio, nomes patrios & gëntìlicos	dentistas, pianista, nortista, sudistas

Formæn nomes de nomes & adiectivos

		-ismo doutrinæs, systemas, Proceder, Pensar realismo, symbolismo, federalismo, positivismo, holismo, servilismo -ismu fhorma peculiar, tèrminos scientìficos galicismu, snobismu, daltonismu, rheumatismu

Formæn nomes de verbos:

-nte -or -ora	actor	studiante, navegantes, combatiente, xhogadora, inspectores, agressor
-çon -sion	acçon, conseqüencia	nominaçon, trahiçones, aggresion, extensiones
-mento	acçon, instrumento, collectivo	armamento, fhardamento, instrumentos
-miento	acçon, abstracto	apassionamiento, discernimientos

Formæn adiectivos de nomes:

-acu	stau ìntimu, pertenencia, procedencia	maniacu, austriaca
-algo	possesion	mayoralgo, calderalgos
-a(d)@	provisto, intyeno, character	barba(d)u, amarielhaho, dentada
-aico	referencia, pertinencia	xhudaico, prosaicos
-al -ar	relaçon, pertenencia	campal, scholares
-an -an@	proveniencia, partidario, semeyante	quirosan, romanos, andaluza
-eñ@	qualidà, procedencia, semeyança	fherreño, extremeñu
-en@	procedencia	tsilenu, peruana
-nt@	provisto de..., character, intyeno	corpulento, avarientu, atorranta,
-es	relaçon, procedencia	cortès, maltesa
-e@	relaçon, semeyança, materia	roxeu, fherrea, rubeo
-este -estre	relaçon	agreste, celestes, terrestre, campestres

Suffixos verbales

Los verbos nuœvos de l romance formæn-se normalmente pola addiçon de la terminaçon -ar a nomes & adiectivos.

Alquando, atopæn-se fhormæs derivadæs, cun l addiçon a l radical d'un suffixu de los anteriormente vistos: -ent, -ex, -isc, -in, -et &c.

Son suffixos que transmitten a essos verbos matizes significativos speciales: freqüentativos (acçon repetida), factitivos (attribuçon d'una qualidà ou maneira de ser), diminutivos & peyorativos. Sì q'ansì, afhai-se consideralos cumo suffixos verbales por si mesmos, cul todo de los sous morphemas. Tenrà-se ansì:

-car	proveniencia	scarabicar, zapicar, rabucar, apañucar
-ear -exar	durativo	cabecear, salear, spernexar, patexar
-entar -ficar	factitivo	apousentar, apparentar, clarificar, dignificar
-ecer	inchoativo	satapecer, scaheicer, entemicer
-izar	factitivo	civilizar, utilizar
-uñar	intensivo	apalmuñar, amasuñar

Suffixos adverbiales

Los dous suffixos adverbiales son -mente, procedente de l nome lhatin mens, mentis "mente", "spìritu", "retientu", & la terminaçon neutra -o.

Cumo mens yera feminin, axhunta-se a la fhorma feminina l adiectivu:

bondadosamente

guapamente

nuœvamente

Cun la fhorma neutra, tornarìæn-se:

bondadoso

guapo

nuœvo

Delhæs de vezes la preposiçon DA (de+a) + una fhorma neutra ye equivalente:

da vezo

da fheitho

Derivaçon parasynthètica

N una anàlysis morphèmica de l adiectivu discastau & de l verbo remocicar, verifica-se que:

• Lo primeiro forma-se de l prefixu dis + el radical cast + el suffixu -au
• Lo segundo forma-se de l prefixu re + el radical moç + el suffixu -icar

Un exame mas curiosu fhairà rescamplar non obstante que n intrambos casos el prefixu & l suffixu s'agglutinæn a l in par a los radicales casta & moç, puœsto que nun existen los nomes discasta nin arremoçu, nin tampouco l adiectivu castau nin el verbo mocicar.

Los vocablos que se formæn pola aggregaçon simultanea de prefixu & suffixu a l mesmu radical tyamæn-se parasynthèticos. La parasynthèsis ye particularmente productiva nos verbos, & la principal funcçon de los prefixos a- & in- (ã-) ye la de participar n essi typu special de derivaçon:

abotonar

atapecer

insurdecer

imbarcar

Derivaçon regressiva

Ye l processu de derivaçon contrariu a los vistos, consiste na reducçon de la pallabra derivante por un falsu anàlysis de la suæ structura.

Tien importancia mayor na creaçon de nomes deverbales ou postverbales, que se formæn por xhuntura d'una de læs vocales -a, -e ou -u al radical de l verbo.

afhalagar	afhalagu, afhalage
amparar	amparu
tyorar	tyoru
errar	yerru
sustentar	sustentu
amostrar	amuœstra
buscar	busca
getar	geta
catar	cata
caçar	caça
censurar	censura
adiudar	adiuda
comprar	compra
pescar	pesca
alcançar	alcance
algamar	algame, algamu
intamar	intamu, intame
attacar	attaque
(a)curtiar	corte
aldericar	alderique
alçar	alce
tocar	toque
sacar	saque
costar	costu, coste
trocar	truœca, truœque

Composiçon

La composiçon ye formar una pallabra nuœva por union de dous ou mas radicales. La pallabra compuœsta arrepresenta siempres una idea ùnica & autònoma, mũîthæs vezes dissociada de læs noçones expressæs polos sous componentes.

Typos

Polo que diz a la fhorma, los elementos d'una voz compuœsta ye possible que stean:

• simplemente xhuntos, conservando tal qual la suæ integridà:

quita-miehos

passa-tiempu

siempre-viva

canta-mañanæs

• intimamente xhuntos, por perdese la idea de la composiçon, casu n que se subordinen a un ùnicu accentu tònicu & suffren la perdiçon de la suæ integridà syllàbica:

vaiven

viandante

agricultura

maldizir

vanagloriase

D'ende strema-se la composiçon por xhuntura, que se scribe cun hýphen “--” de la de por agglutinaçon.