Grammàtica

11 Adverbios



L ADVERBIO ye, fundamentalmente, un modificador de l verbo:

 Lhœw spuœis, intamarà tyover.
 Vòs me comprehendîstis mal.
 L almuœrçu passaba hagora selemente.

A essa funcçon bàsica, ciertos adverbios acrecientæn outræs que yos son privativæs.

Ansì, los que se tyamæn ADVERBIOS D'INTENSIDÀ, & fhormæs semanticamente correlatæs son a arrefhorça'l xacìu:

  • d'un adiectivu:
Primeiro de martsar, tuvo cul padre una ùltima tsarrada, per edificante & vasta.
 Mirei pa Marìa, sì q'ansì elha sonrìæ, sonrìæ tan feliz.
 Cincara immòbile da fheitho.

  • d'un adverbio:
 Passei la nuœithe mal, bien mal!
 Ya bien cerquina andabæn Pedro & Rodrigo.

Catai indagora que delhos adverbios apahecen, non ralro, modificando toda la oraçon:

 Infelizmente, nin el mèdicu yos podiæ valir.
 Possiblemente, nun habrà cena esti anhu.
 Niego-lo, cincielhamente.

N esti ùltimu usu, salientæn normalmente l intamu ou l final de la oraçon, u los tèrminos se xebræn por una pausa nidia, marcada no scripto por comma.

Observaçon:

So la denominaçon d'ADVERBIOS axhuntæn-se, tradicionalmente n una classe variada pallabræs de naturaleza nominal & pronominal cun distribuçon & funcçones da quando per-diversæs: neutros q'acabæn n -o, locuçones adverbiales, combinaçones de preposiçones, &c.

 Classificaçon de los adverbios

Los adverbios reciben la denominaçon de la circumstancia ou d'outra idea accessoria q'expressen:

  • AFFIRMAÇON:

sì, ciertamente, cierto, scurque, effectivamente, realmente, tamien, sile, &c.

  • DULDA:

(por) si a caso, por ventura, possiblemente, probablemente, quiçà, talvez, &c.

  • INTENSIDÀ:

abondo, enforma, bien, (por) de mas, mas, mènos, mũ(î)(tho), pouco, quanto, quasj, tanto, tan, a sgaya, a maguyo, per-, &c.

  • SITIU:

acà, aculhà, alhà, (a)(de)(dende)(in)(pa)(pœr) baxo, (a)(de)(dende)(pa)(pœr)(alhà) lantre(-on), alhende, aquende, (a)(de)(pa)(pœr) ende, (a)(de)(dende)(pa)(pœr) hi, (de)(dende)(pa)(pœr) eiquì, (de)(dende)(pa)(pœr) eilhì, (a)(de)(dende)(pa)(pœr)(alhà) tras, (de)(dende)(pa)(pœr) a fhuœra, (a)(de)(dende)(pa)(pœr) xhunto, (de) cara, (a)(de)(dende)(ente)(in)(pa)(pœr) d(r)(i)ent(r)o, lhøñe, (a)(de)(dende)(ente)(in)(pa)(pœr) unde, u, (a) cerca, (a)(in) frente, (a)(de)(dende)(ente)(in)(pa)(pœr)(alhà) riba, (per) (pa) (d)ayures, (pœr) (pa) nenyures, a dismano, &c.

  • MODU:

a(n)sì(na), bien, de bald(r)e, (de)(a)(cun) priessa, sele, a dulces, mal, cumo, meyor, peyorformal, da contino, da fheitho, a remente, a posta, de refundio, a cincielhæs, n abertal, a bouca talegon, encomalo (= a disgusto), outram(i)ente, da reo, a xheito, da fhurto, &c. & todolos que terminen in -mente, ou intamen cun la partìcula “da”.

  • NEGAÇON:

castra, no, non, nun, migaya, res, ren, gota, verbo, nole.

  • TIEMPU:

hagora, (a) inda, mañana, i(nde)nante(s), i(nde)nantea, (pa) primeiro, (da) (de) breve, ceho, (a) (de) puœis, spœis, intos, wœy, ya, nunca, lhœw (=immediatamente spuœis), a hieri, outrora, siempre(s), tarde, sero, de mano, quanto ha ya, quanto ha wœy, da quando, ente que, de la que, intrin, (de) m(i)entræs, aina, inguanho, antanho, alquando, &c.

  • ÒRDINE: primeiramente, ùltimamente, cabeiro, postreiro &c.
  • EXCLUSION: excepto, (in) sin, &c.

PALLABRÆS DENOTATIVÆS: Son una parte stremada, por razon de nun apresenta' læs characterìsticæs normales de los adverbios, seyan læs de modificar verbos, adiectivos ou outros adverbios. D'elhos vaî-se tratar mas a lantre, so esta denominaçon.

 Adverbios interrogativos:

Por usase tamien næs interrogaçones directæs & indirectæs, los adverbios que vienen de causa, sitiu, modu & tiempu tyamæn-se INTERROGATIVOS:

  • CAUSA: por que?
Por que nun venîsti a la fiesta?
Nun sei por que nun venîsti a la fiesta.

  • SITIU: onde? u?
Onde anda l lhibru? U lu?
Nun sei u anda l lhibru.

  • MODU: como?
Como andæs de perræs?
Di-mi como andæs de perræs.

  • TIEMPO: quando?
Quando vuœlves?
Quiero saber quando vuœlves.

Adverbios relativos

Cumo ya se viera anteriormente na grammàtica, el relativu unde (u), por exercer normalmente la funcçon d'adiunctu adverbial (= sitiu n que, nel que) considera-se por delhos grammàticos ADVERBIO RELATIVO.

La casa u nacì.

Locuçones adverbiales

Denominæn-se LOCUÇONES ADVERBIALES el todo de duæs ou mas pallabræs que funccionæn cumo un adverbio. Ya se vieran unæs quantæs a l intamu. De rieglra, formaran-se cun la associaçon d'una preposiçon cun un nome, cun un adiectivu ou cun un adverbio. Ansì:

Fernanda rîu n silencio.
Obedecîu da nuœvo.
Vou intamar pœr ende.

Sì q'ansì ha hi formaçones mas complexæs, cumo:

De xeme n quando apara, sussurra phrases incompletæs.
La pipa d'awa passou de mano n mano.
Debiæ ser idea de la miæ muyer, que de xeme n quando tien una.
Solo de pasqua a ramos se sentìæ l glrayidu, veniendo de læs muralhæs.

A semeyança de los adverbios, puœden ser:

  • AFFIRMATIVÆS OU DUBITATIVÆS:

cun certeza, por (de) cierto, (in) sin dulda.

 Cun certeza venrà. (probablemente)
 Venrà cun certeza.(seguro)

  • INTENSITIVÆS:

de mũîtho, de pouco, de todo, &c.

  • LOCALES:

a (la) (man)dreitha, a (la) (man)zorga, a distancia, a l cabo, de d(r)(i)ent(r)o, de lhøñe, &c.

  • MODALES:

al(o) contrario, a (læs) claræs, a (læs) dreithæs, a gusto, de rieglra, in vano, gota a gota, passu a passu, por casu, &c.

  • NEGACIONALES (admitten la doblre negaçon):

de dala maneira, de fhorma dala, de modu nengun, &c.

  • TEMPORALES:

de (pela) nuœithe, de (pela) tarde, (a la) (pela) tardiquina, de dìe, (pela) mañana, &c.

Observaçon:
  1. Quando una preposiçon vien tras l adverbio, nun camuda la naturaleza d'esti, fhorma cun elho una LOCUÇON ADVERBIAL: de d(r)(i)ent(r)o, pœr tras, &c.
  2. Si a l contrario la preposiçon vien tres un adverbio ou una locuçon, el todo inteiro tornarà-se una LOCUÇON PREPOSITIVA: d(r)(i)ent(r)o de, pœr tras de, &c.

 Collocaçon de los adverbios

Los ADVERBIOS que modifiquen un ADIECTIVU, un PARTICIPIO solo, ou outru ADVERBIO collocaran-se de rieglra tras estos:

Invidiaba l muçu, tan allegre, tan amable.
Per apurau, n un visible nerviosismo, vieno de casa ta ende.
Tou paî sta per-mal.

De los ADVERBIOS que modifiquen el verbo:

  • Los de MODU collocaran-se normalmente tres elhi:
La maî & la ermana tyorabæn triste
Ascuîthaba-lu attento.
Intrarun sele n sitiu venidæs de la parte de los spectadores.

  • Los de TIEMPU & SITIU serà possible collocalos tras ou tres el verbo:
Pela mañana, acordei ceho.
Alhà a fhuœra yera de nuœithe.
Eiquì outrora arretumbaran hymnos.

  • Los de NEGAÇON antecederan siempres el verbo, el refhuœrçu de puœis:
Intos nun se cava la tierra? Nun se salha? Nun se cuîtha? Nun se sema?
Nun tyovîu gota.
Nun dou un res por elhi.
Cun la borrina nun se viæ (una) migaya.

  • El realce de l ADIUNCTU ADVERBIAL expressarei-lu de rieglra pola anticipaçon a l verbo:
El dìæ spuœis, pela mañana, la cozineira fhoi trabayar.
De lhøñe & reverenciosamente læs cortexhei.
Aìna tascou dous phòsphoros & prendîu duæs velæs.

Repetiçon d'adverbios in -mente

Quando n una phrase dous ou mas adverbios in -mente modifiquen la mesma pallabra, podrà-se, por tornar mas leve la seqüencia, axhunta'l suffixu solo a l ùltimu d'elhos, los anteriores cun un hyphen:

Todo n aquel paraisu se movìæ lùdica- & selemente.
Los cabalhos corren veloz-, lharga- & fhogosamente.

Si ente tanto la intençon ye realça' læs circumstanciæs expressæs polos adverbios, avezarà-se omitti'l connector &, acrecentando l suffixu a cada un de los adverbios:

Pesllou los wœyos, profundamente, angustiadamente, cansu d'emoçon.
De repente, punxi-me de pie & aproximei-me selemente, rythmadamente, voluptuosamente.

Observaçon:

Sobre læs fronteiræs non siempre nidiæs ente l adiectivu & l adverbio, fhai falta explicar que delhos de nomes possibilitæn, pœr acio de ciertos recursos, tornase adverbios n occasiones; de los adiectivos ye-se a dizir outro tanto, si bien ye necessario deixar de manifiesto que n occurriendo esto avezæn adopta' la terminaçon -o de los neutros.

GRADAÇON DE LOS ADVERBIOS

Delhos d'adverbios, principalmente los de modu, son susceptibles de gradaçon. Son a apresentar un COMPARATIVU & un SUPERLATIVU, que se formæn por processos anàlogos a los que s'observæn na flexion correspondiente de los adiectivos.

Grau comparativu

Formarà-se l COMPARATIVU:

  • de SUPERIORIDÀ – anteponiendo mas & postponiendo que a l adverbio:
 El fhiyu andaba mas apriessa que l paî.
  • d'EGUALDÀ – anteponiendo tan & postponiendo cumo ou quanto a l adverbio:
 El fhiyu andaba tan apriessa cumo (quanto) l paî.
  • d'INFERIORIDÀ – anteponiendo mènos & postponiendo que a l adverbio:
 El paî intainaba mènos que l fhiyu.

Grau superlativu

Formarà-se l SUPERLATIVU ABSOLUTU:

  • SYNTHÈTICU – cun addiçon de suffixu ou prefixu: -ìssimo, re-, &c.:
mũîthìssimo pouquìssimo
hypermũîtho hyperpouco
revieya retontu

siendo de notar que nos adverbios in -mente esta terminaçon postpon-se a la fhorma superlativa feminina l adiectivu de l que se deriva l adverbio.

lentamente lentissimamente

  • ANALÝTICU – cun adiuda d'un adverbio indicador d'excessu: mũîtho, abondo, enforma, bien.

Notacun mal bien ye possible usa' la forma completa mũîtho.

Esti queisu sabe mũîtho mal.
Fhaen-lo bien rico, nun vos queixarehes.
Queda abondono lhøñe l puœrtu.
Sabe enforma bønu l arroz.

Outræs fhormæs de comparativu & superlativu

Meyor peyor puœden ser COMPARATIVOS de los adiectivos bøno & malo & tamien de los adverbios bien & mal. N esti casu seran, naturalmente, invariables:

Quien scribîu meyor? Quien scribîu per meyor læs novellæs?
& El professor nun starìæ eiquì abondo peyor?
El vieyu sta cada vez peyorono.
Todo nel mundo bien meyor s'intenderìæ, si houbier mas bien querer.

Non ralro, talæs fhormæs comparativæs intensificæn-se cun un de los adverbios ou afixos anteriores, cumo nel ùltimu exemplo que se cita.

A l in par d'essæs fhormæs anòmalæs, existen los COMPARATIVOS regulares mas bien & mas mal que s'usaran de preferencia tres adiectivos-participios:

Læs paredes de la sala pintarun-læs mas bien que læs de los quartos.
Nun existe un proyectu executau mas mal q'esti.

Advertide, por ende, q'antepuœstæs solo s'usaran læs fhormæs syntèticæs:

Læs paredes de la sala pintarun-læs meyor que læs de los quartos.
Nun existe un proyectu peyor executau q'esti.

Nel SUPERLATIVU ABSOLUTU SYNTÈTICU, bien apresenta la fhorma optimamente, & malpessimamente.

El cabalhu corrîu pessimamente.
Marìa fhala optimamente.

Mũîtho pouco quando adverbios, tienen cumo COMPARATIVOS mas & mènos & cumo SUPERLATIVOS, lo mènos / lo mas, ou pouquìssimo / mũîthìssimo, respectivamente:

Quando mènos pensaba, alhà martsou a læs fhonduræs de l Infierno.
Ye un typu prestosu que la trata mũîthìssimo bien.
Essi typu de publicaçon anda pouquìssimo diffundida ente nòs.
Lo cierto ye que tenìæ n mente gasta' lo mènos possible.

El SUPERLATIVU INTENSIVU, denotador de los lìmites de la possibilidà, forma-se anteponiendo lo mas ou lo mènos a l adverbio & postponiendo-y la pallabra possible ou una expression (ou oraçon) de significaçon equivalente:

L administrador diba lo mas aìna possible.
Pedîu-y que lu sacare d'aquel purgatorio lo mas aìna possible.

Diminutivu ou augmentativu cun valor superlativu

Estos suffixos son a tener valor superlativu:

Ven cehino, ven lhœw q'alboreça.
Yera mas de media-nuœithe quando introu lentu, seliquino.
Solo faltarun los mapas de Marte, dixo baxino.

Pallabræs denotativæs

Ciertæs pallabræs, da quando comprehendidæs impropiamente ente los adverbios, classificæn-se a parte, solo que n sin nome special.

Si denotæn, por casu:

  • INCLUSION: ta, inclusive, mesmo, mesmamente, tamien, quantos & mas (=inclusive), quanto si mas, &c.
Todo na vida inganha, tala gloria.
Los bitsos sienten, la mata tamien, quando se yos dispara sin affectu nin perdon.

  • EXCLUSION: mal (a) (penæs), salvo, ma, solo, solamente, excepto, &c.:
De la familia solo elhæs duæs subsistiæn.
Da quando mal lu interrumpìæ a penæs cun un sparaban frìu.

  • RECTIFICAÇON: esto ye, ou meyor, ye dizir, &c.
Siento que mi scapa, ou meyor: que nunca mi pertenecîu.
De repente nacì, esto ye: sentì necessidà de scribir.

  • SITUAÇON: a l cabu, a l final, hagora, intos, &c.
A l cabu, elha nun tien culpa de ser fhiya de ministru.
Disculpai-me, intos sentihes-vos mal?

Cumo se ve, talæs pallabræs nun han incluyise ente los adverbios. Nun modificæn el verbo, nin l adiectivu, nin outru adverbio. Son da quando de classificaçon extremamente diffìcile. Por esso, nel anàlysis, mal convien dizir a penæs: "pallabra ou locuçon denotadora d'exclusion, de realce, de rectificaçon."

No comments:

Post a Comment