5 Artìculos

Fhormæs

Dà-se el nome d’ARTÌCULOS a læs pallabræs que s’anteponen a los nomes indicando:

• que se trata d’un Ser ya conhocido pol interlocutor, seya por amentase primeiro, seya por ser obiectu d’un conhocemiento d’experiencia, cumo n esti exemplo:

Alçou-se, fhoi a la mesa, sacou l pitu de la caxa de madeira, prendîu-lu & volvîu a l sofà.

• que se trata d’un simple representante d’una specie dada a la que nun s'amentou anteriormente:

Yera una casina nuœva, a media rimada & cun un regeiru pequenhu.

• que se trata d’una parte ou d'una cantidà indeterminada delho:

Fhai falta mangar daquè awa a fherver cun delha fhaba blranco.

Nel primer casu ha hi un artìculu definidu, nel segundu, indefinidu, nel terceiru partitivu.

Notæs:

• La vocal de los artìculos sumirà: El cun todælæs vocales / La cun A / Lo cun O

• L artìculu solo s'apostropharà a l precedelu un infinitivu: Fhae'l tontu. Cun læs outræs fhormæs deixarà-se un spacio: Fhae' la tonta

Daquè, por casu, comporta-se similar a l angles “some“.

Lo nun ye possible dir cumo antecedente l nome. Torna nome un adiectivu, un adverbio, una locuçon preposicional ou una oraçon relativo cun "que":

"Lo guapo”
"Lo mas aìna possible”
"Lo de wœy”
"Lo que ti dixi”

Lo ye a aggregase a un adiectivu masculin ou feminin:

"Lo pequenhu / pequenha que ye”

Lo + adiectivu fhai referencia a l conceitu q'essi adiectivu expressa, ou tamien a quantidà. N esti casu l adiectivu toma siempre la terminaçon neutra n -o:

Lhevo lo xhusto pa comprar pan.

Importante: nominalizando adiectivos que se relaçonæn cun percepçones sensoriales, Lo serà possible remplaçalo por El:

El blranco ye mantsadiço / Lo blranco ye mantsadiço.
El frìo ye matador / Lo frìo ye matador.
Nun mi presta l àcido / nun mi presta lo àcido.

Fhormæs combinadæs

Quando l nome, in funcçon de complemento, vaî cun preposiçon, serà possible fusionalu cun delhæs d'ente elhæs:

Valores de l artìculu determinau

Determinaçon

Comparando-se esta phrase:

Fhoi tyigando un rapazin flracu, cun un zapicu n mano.

a læs que vienen:

Fhoi tyigando l rapazin flracu, cul zapicu n mano.
Fhoi tyigando esti rapazin flracu, cun esti zapicu n mano.

verifica-se que la determinaçon de los nomes rapazin & zapicu vaî-se tornando mas precisa, a medida que se passa de l indefinidu ta l demonstrativu. Nel primer casu solo s’indica la specie. Nel segundu Individualiza-se & define-se. Nel terceiru, localizæn-se n spacio & tiempu.

D’outra maneira: l artìculu definidu essencialmente ye una marca de notoriedà, de conhocemiento previo por parte los interlocutores, de l Ser ou de lo que s'amenta, l artìculu indefinidu a l contrario ye por excellencia una marca de falta notoriedà, de disconhocemiento individual por parte d’un de los interlocutores, de l Ser ou cousa n causa.

L artìculu partitivu gastarà-se unicamente cun nomes (neutros) de materia & valrà pa referinos a una parte ou a una quantidà determinada de materia. Tanto serà possible usalu, cumo non:

• Dà-mi fharinha & dieldu par fhae’ la pegarata.

• Dà-mi de la fharinha & de l dieldu par fhae’ la pegarata.

• Dà-mi delha fharinha & del dieldu par fhae’ la pegarata.

• Dà-mi daquè fharinha & daquè dieldu par fhae’ la pegarata.

Pœr outra parte, læs suæs fhormæs plurales (delhos, delhæs & la invariable “daquè”) utilizarei-læs cun nomes contables plurales & seran læs fhormæs plurales de l indefinidu.

Qualquiera pallabra ou expression antecedida d’artìculu torna-se nome (si ye infinitivu na fhorma singular cun mayùscula evitando confusiones):

L actu litterariu ye la xhuntura l Scribir & l Redactar.
Todo nel mundo intamou cun un “sì”.
Deixa tamien stremar nomes homònymos, cumo:

el capital   la capital
el gìa        la gìa
el guarda  la guarda

Utilizaçon de l artìculu determinau

Utilizaçon de demonstrativu

L artìculu definidu provien de l pronome demonstrativu lhatin ille, illa, illud (aquel, aquelha, aquelho). Esti valor demonstrativu fhoi-lu perdiendo pouco a pouco, sì q'ansì continua indagora, magar que debilitau. Ye lo que s’observa n phrases de l typu:

Cincou la (= esta, ou aquelha) selmana inteira n casa.
Fhuimus nel (= n esti) momento par casa.
Comprarei productos de la (= d’esta) tierra.

Ye tamien sensible l valor demonstrativu l artìculu que fhai evoca’l nome cumo daquè presente nel spìritu l locutor ou l receitor que se sitùa, por tanto, nel tiempu & l spacio. Valga d’exemplo esta phrase:

Pedro fhoi activista de magar la universidà.

(aquelha universidà que los interlocutores saben)

Utilizaçon d'artìculu definidu por possessivu

Esti usu de l artìculu definidu, substitutoriu, ye freqüente indenantea nomes que designæn:

1. Partes de l cuœrpu: Passei-y la mano pela cara (in cuœntæs de possessivos).

1. Pieçæs de roupa ou cousæs d’usu marcadamente personal: N atapeciendo, vestîu l impermeable, mangou la gorra & salîu.

1. Characterìsticæs de l spìritu: El vieyu rumiaba l pensamiento (si nun van cun de ou a eguando locuçon adverbial: Sabe l nùmæru de memoria).

1. Relaçones parentales: Nunca m’alcuœrdo de la prima quando l sou cabu d’anhu.

Utilizaçon de l artìculu ante possessivu

1. Primeiro d’un pronome substantivu possessivu.

L usu ou omission de l artìculu definidu ante possessivos funccionando cumo pronomes substantivos nun tien solo un valor stylìsticu, correspuœnde tamien a una distincçon nidia significativa. Comparai læs phrases que vienen:

Esti cintu ye (de) tou.
Esti cintu ye l (de) tou.

• Cun la primeira, pretende-se accentuar la simple idea de possession. Equival a dizir: “esti cintu perteneç-ti, ye de la tuæ propriedà”.

• Cun la segunda, non obstante, evidencia la propriedà ente outros de la mesma specie: “d’ente estos outros, esti cintu ye l que ye tou”.

2. Primeiro d’un pronome adiectivu possessivu.

L artìculu siempre precede a los possessivos, excepto:

• Cun nomes parentales ascendentes singulares:

mîou paî
miæ maî
mîou wœlu
miæ tìa

*Quando plural sì se yos pon:

los mîos wœlos
los mîos tìos

• Fhai parte d’un vocativo:

Morrer, miæ tìa, solo una vez!

• Ye parte d’una fòrmula de tratamiento:

Suæ Señorìa

• Perteneç a delhæs d'expresssiones fheithæs:

Pa m'idea, mi'alma

Usu d'artìculos n expressiones temporales

1. Usa-se inantes de datæs cèlebres (q'acquieren el valor d’un nome compuœstu de numæral + preposiçon + nome): Diran aportar de magar el 19 de noviembre.

1. Los nomes de selmana vienen precedidos d’articulu: Los domingos salìæn ceho a pescar.

1. Los artìculos van de rieglra siempre cun fhormæs antecedidæs de preposiçon & usadæs adverbialmente: Ya nun s’almuœrça nunca a læs nuœve de la mañana.

1. Los nomes de læs staçones: La borrina annuncia l hibierno.

Ye, sì q'ansì, a dispensase cun que & funccionar de complemento: Que nœithe d’hibierno! Fhai sol de verano.

5. El superlativo arrefhuœrça-se pola pallabra “inda” ou synònyma:

Essa fhaçaña de los marinheiros, indagora los mas audazes nun ousarìæn committela.

Omission d’artìculos determinados

• Cun complementos circumstanciales de situaçon (ou movemiento ta unde), por ende, cun verbos andar, star, dir, &c. calha-se l artìculu determinau:

Andaba n prau.
fhoi a schuœla.
vieno n tren.
Entra n vilha.
Fhai-lo n monte.

• Nos vocativos

Tardes de miæ infancia!
Oh, mîou cielo de primavera!

• Næs fòrmulæs de tratamiento:

Suæ Señorìa

• Los nomes de meses nun admitten artìculos. Contai cun que los meses tomæn fhorma neutra, intos toleræn mal un artìculu:

Stou ciertu de venir vevos pœr xhunho ou agosto.

• N apposiçones q'indiquen simple appreciaçon:

Atapecerinos de miæ tierra, dulce incantu.

• Cun vozes que designen materia de studio, usadæs cun verbos cumo deprehender, studiar, cursar, &c.

deprehender lhatino
cursar advogacìa
apprehender idiomas
studiar mathemàticæsa

Cun nomes parentales ascendentes singulares:

mîou paî
miæ maî
mîou wœlu
miæ tìa

 

Utilizaçon de l artìculu indefinidu

 

L artìculu indefinidu provien de l numæral lhatin unus, una, unum q'exprime la unidà.

Essi valor numæral, magar debilitase actualmente ta significar “un ciertu...”, trespaheç indagora nos diversos usos de læs fhormæs de l singular (un, una) principalmente no mas commun d’elhæs, presenta a l Ser ou la cousa expressæs pol nome de maneira imprecisa, indeterminada ou disconhocida.

• Cun nomes communes: cumo ditho, val principalmente pante la presentaçon dalgo indagora nun conhocido de l interlocutor:

Fhoi tyigando un rapazin flracu, cun un zapicu na mano.

Una vegada que se presentæn, nun ha hi mas razon ya de gastar indefinidos:

Wœyos venìen aguaitar ente l viescu, tyamando-los el son de l zapicu l rapazin.

• Precisando la classe ou specie d’un nome que ya se determinou pol definidu, aveza-se repetilu, n apposiçon, cul indefinidu:

Sentìa l arrecendor, un arrecendor dulce de fruîta maduro.

• Passando un nome propriu a commun:

Essi quadru avulta un picasso.

Omission de l artìculu indeterminau

• Quando houbier outru elemento determinativo antepuœsto:

De ti nun se speraba tala cousa.
Nun ye possible peyor exemplo q'esso.

• Quando un nome nun s’use n singular exprimiendo idea d’unidà, sì q'ansì teniendo una noçon partitiva, ou designando toda la specie ou categorìa a la que perteneç:

Parte l pùblico irritou a l theatro.
Amigu fiel & prudente ye meyor que pariente.