Grammàtica

4 Nome

 

Nome ye la pallabra cun que se designæn ou se nomæn los seres & læs cousæs.

Ergo son nomes:

  • Nomes concretos los nomes de personæs, de sitios, d'instituçones, d'un gënero, d'una specie ou d'un de los sos representantes:

Marìa

Paris

àrbole

castañal

gubierno

  • Nomes abstractos los nomes de noçones, acçones, stahos & qualidahes, tomahos cumo seres:

xhusticia

colheitha

vieyera

lhargada

bondà

Del puntu de vista funccional, el nome ye la pallabra que val, privativamente, de nucleu de l subiectu, d'obiectu directu, d'obiectu indirectu & d'actor de passiva. Toda pallabra d'outra classe cun una d'essæs funcçones equivalrà forçosamente a un nome (pronome substantivu, numeral ou qualquiera pallabra substantivada).

Nomes proprios & communes

Los nomes son a designa' la totalidà de los seres d'una specie (designaçon gënèrica) ou un individuo de determinada specie (designaçon specìfica).

  • Quando s'applica a todolos seres d'una specie ou quando designæn una abstracçon, el nome tyama-se commun.
  • Quando s'applica a un individuo de la specie, tyama-se propriu.

Ansì, los nomes home, paìs & vilha son communes, por usase al denominar todolos seres & todelæs cousæs de læs respectivæs classes. Pedro, Brasil & Sevilha son proprios por applicase a un determinau home, a un paìs concretu & a una cierta vilha.

Nomes collectivos

Collectivos son los nomes communes que, al singular, designæn un todo de seres ou cousæs de la mesma specie.

Comparai por casu estæs duæs affirmaçones:

Ciento-venti-milhones de brasileiros piensæn ansì.

El puœblro brasileiro piensa ansì.

Enuncia-se na primeira una cifra enorme de brasileiros, solo que s'arrepresentæn cumo una quantidà d'individuos. Na segunda, sin indicaçon de nùmæru, sin indicar grammaticalmente la multiplicidà, esto ye, cun una fhorma de singular, ye-se a compactar mayor quantìa indagora d'elementos, ye dizir, todolos brasileiros cumo un todo harmònico.

Par tras d'essos collectivos exprimiendo un todo, ha hi na lhingua outros que designæn:

  1. una parte organizada d'un todo, cumo, por casu, batalhon, compañìa (partes del collectivu commun exèrcitu);
  2. un collectivu accidental, cumo multitude, panda, gandaya;
  3. un collectivu de seres de determinada specie, cumo recua, recielha, armento.

Aveza-se tamien incluir ente los collectivos los nomes de corporaçones sociales, culturales & religïosæs, cumo assemblea, congressu, congregaçon, concilio, cònclave & conceyo. Talæs denominaçones apartæn-se, ente tanto, de l typu normal de los collectivos, puœis nun son simples collectivos de seres, tamien arrepresentæn instituçones de naturaleza special, organizadæs n una entidà superior por un fin determinau.

Ende daquè collectivos que merecen ser conhocidos:

Cuœlmu (de paya)Elenchu (de cousæs)
Hatayu (de ganaho menor)Panda (de xhente)
Recielha (de ganaho menor ou nenhos)Piñu (d'uvæs, de plàtanos)
Choru (de seraphinos, de cantores)Faràndula (de gandaya)
Fheixe (de lheña)Flrota (de navìos)
Xhunta (de wœis, de mèdicos)Manada (de wœis, d'elephantes)
Nialada (de pitos)Barriada (de casæs)
Caleyada (de casæs)Carrapielhu (d'ablanæs ou cousæs)
Catermada (de cousæs variæs)Quadrielha (de xhente)
Cla (la) (d'amigos)Comuña (d'aparceiros, de communitarios)
Corru (de personæs)Cortina (de fincæs de lhabor)
Quadropea (de personæs)Enxame (d'abeyæs, de personæs, de par de personæs)
Fhatau (de ganaho)Armento (de ganaho mayor)
Indeitha (de xhente)Grea (de xhente)
Mata (d'àrboles)Pandielha (d'amigos)
Partida (de xhente)Peteiru (de cousæs)
Piñu / a (de xhente, de cousæs)Piñote (de xhente, de cousæs)
Proxa (de gandaya)Quinta (de xhente de la mesma camada)
Quintana (de casæs)Reata (d'animales)
Grana (de pebidæs)Bardial (d'artos)
Bilhoîru (de cousæs pequenhæs)Bugada (de roupa)
Borraya (de cousæs queimadæs)Vrañada (de ganaho)
Broça (de sperdicios)Cabanha (de ganaho mayor)
Peada (de recielha)Motel (d'ewæs)
Cacìa (d'utensilios de cozina)Catsapada (de qualquiera cousa)
Cadabal (de totsos)Cadarma (de wœssos)
Camada (de crìæs)Casar (de casæs)
Caserìa (de duæs ou très casæs)Colomina (de viviendæs)
Comicia (de pioyos ou animales pequenhos)Quadru (de velæs)
Eirìa (de tierræs de lhabor)Fhazienda (de propriedahes)
Fhatu (de cousæs)Argaz (de canhæs secæs)
Fhuœya (de fhuœyæs)Fhorame (de fhoracos)
Fhustia (de bocois)Gafez (d'insectos)
Galmea (de maleza)Garulha (de fruîtos secos)
Gavielha (de fheixes)Grana (de pebidæs)
Mansìo (de gaviotæs)Maçu (delho)
Mocidà (de rapazos)Mundo (de xhente)
Patin (de tubèrculos)Pomarada (de maçanales)
Vezeirìa (de ganaho, de clientes)Verbeneiru e(de cocos)
Viescu (d'àrboles)Xhermandìa (de xhente)
Zalamin (de cousæs)Fhoñil (de monedæs)
Riestra (de cebolhæs, d'ayos, de cousæs)Fhila (de muyeres al fhilandon)

Flexiones de los nomes

Nùmæru

Los nomes varìæn in nùmæru, gënero & grau.

Riegla commun masculinos:

El plural de los nomes que terminæn cun -w, -a, -e, -i, -o, formarà-se acrecentando cun -s l singular. N -y son a fhormase cumo apeteça cun -s ou -es:

ReyRey(e)s
VinoVinos
WœiWœis
PaîPaîs
TsigreTsigres
ProblemaProblemas
FhœwFhœws
XawuwXawuws

Nota: neutros cultos abstractos n -o (que nun son nin materia nin individuables) tamien serà possible que fhaigan el plural n -a: criterio > los / læs criteria cumo etymologïcamente, por opçon.

Tamien estos nomes de procedencia griega variaran nel plural (cambiæn -is por -es)

AnàlysisAnàlyses
CrisisCrises
NeurosisNeuroses

Los q'acabæn in -u fhairan el plural addicionando -os:

PaluPalos
PrimuPrimos
CasuCasos

Casu special:

Ha hi ciertos nomes n -u que, p'a tras d'addicionar -s, camudarà l timbre de la vocal anterior (umlaut = metaphonìa) al forma'l feminino, neutro & plural, tamien los adiectivos & adverbios que d'elhos se derivæn:

Mucu (mucus)Mocos
Surdu (surdus)Sordos
Puçu (puteus)Poços
Muçu (must(e)us)Moços

Starà-se seguro de quando correspuœnde consultando la fhønte lhatina.
Quando los masculinos acabæn in -n acrecentarà-se l plural cun -os, quando n -z delhæs de vezes alterna -os cun -es

OrinOrinos
RapazRapazos / Rapazes (Lheon)
MaizMaizos / Maizes (Lheon)
XhabalinXhabalinos
AyeranAyeranos

Al acabar n outræs consonantes, ponrei-yos -es:

BañalBañales
LhagarLhagares
PanPanes
LhogarLhogares

Gënero

Formaçon de l feminino

El feminino habrà casos que se fhaiga d'una fhorma distincta da fheitho de l masculino:

HomeMuyer
Wœi (touru, maguœtu)Vaca
MaronOveya
CabalhuEwa
XhenruNuœra (xhenra)
PaîMaî
Vagarru (gavarru)Abeya
MusMuca

Cumo casu commun, los nomes masculinos q'acaben cun -u ou consonante formaran normalmente l feminino camudando por -a:

PastorPastora
GatuGata
AlumnuAlumna
AyeranAyerana
LleitorLleitora

Los nomes cun -u que ya se yos vîu fhae'l plural cun umlaut (metaphonìa), tamien se comportaran egual cul feminino:

Surdu (surdus)Sorda
Puçu (puteus)Poça
Muçu (must(e)us)Moça

Daquè nomes designando tìtulos de noblreza & dignatarios formaran el feminino cun læs terminaçones -essa,-esa & -issa, -isa:

AbadeAbadessa
BaronBaronessa
CondeCondessa
DiàconuDiaconisa
DuqueDuquesa
SacerdoteSacerdotisa

Los nomes n -e son normalmente uniformes. Essa egualdà formal de los dous gëneros ye, cumo se verà mas a lantre, quasj q'absoluta nos finalizados in -nte, de rieglra procedentes de participios presentes & d'adiectivos uniformes lhatinos. Sì q'ansì, ha hi per poucos que cambiæn -e por -a:

InfanteInfanta

Nomes communes

Delhos de nomes mal presentæn una fhorma n todolos gëneros, que se differencia pol artìculu ou determinante antepuœstu (acabæn cun -o, -a, -e):

el / la

Artista

Camarada

Collega

Cliente

Compatriota

Dentista

Studiante

Migrante

Intèrprete

Serviente

Suicida

Psychòlogo

Philòsopho

Outros camudæn de significaçon cul gënero:

El guardaLa guarda
La gìaEl gìa
Los lentesLæs lentes
El moralLa moral
El cabeçaLa cabeça
El curaLa cura

Los nomes in -or son tanto femininos cumo masculinos indistinctamente:

El colorLa color
La sudorEl sudor
El clarorLa claror

Quando un nome admittier una terminaçon feminina & outra masculina, aveza reservase la masculina alludiendo a realidahes de minor vultu; pol mesmu procedemiento son a algamase outræs distincçones semànticæs.

ventanuventana
cancielhucancielha
dedudeda
tetuteta
berriduberrida
gadañugadaña
caciyucaciya
cestucesta
maniegumaniega
tarreñutarreña
tayuœlutayuœla
azauazada
cabanhucabanha
Neutro

El famosu neutro materia applicarà-se a los nomes q'indiquen nidio materia, & outros a explicar nel elenchu que vien:

  • Nomes nidios de materia que ya yeræn neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c.
  • Nomes nidios de cibeira & plantæs de cibeira que son a tener artìculu ou determinante antepuœstu masculin (quando acabæn in -o): ayo (alium), fhenoyo / cenoyo (fœnicum) trigo (triticum) &c. ou feminin n -a (usæn-se intos in singular): fhaba bøno, &c.
  • Expressiones temporales (valor adverbial), cumo los meses mayu>mayo. Nota: "noviembre" (novembris) & "deziembre" (decembris). Comportæn-se grammaticalmente cumo neutros tamien los adverbios, acabando n -o.
  • Outros nomes que tamien vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos n -um: vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezæn se' læs terminaçones -io, -(i)ento, &c.). Essa -o ye àtona, pola rationale d'esta graphìa ye possible pronunciala -u.
  • Nomes de l territorio que tienen un aquel d'infinidà, continuidà spacial, ponrà-se-yos "-o": cielo (caelum), oceano, mundo (mundum), rîo (tien un aquel de continuidà & materia (awa), sì q'ansì non d'infinidà & n Centro pronuncia-se tradicional cun -o), &c.
  • Nomes assimilables a xhente (collectivos abstractos) cumo pùblico, mundo, puœblro &c. Incamentarà-se utilizar compuœstos de xhente cumo plural inclusivo: xhente europeo (non europeos & europeæs).

Notai que

  • Nomes abstractos femeninos nun son nunca neutros, cumo por casu: ARTE; ye feminino abstracto & constitui-se de piecæs d'arte, "arte moderna". Ye collectivo, individuable & contable. Ermano ye a dizise de philosophìa, sciencia, &c.
  • Collectivos non-abstractos cun artìculu masculìn seran masculinos: castañeu (extensu), nozar (vieyu). Pola mesma razon & etymologïa.
  • Queisu acaba n -u por venir de l lhatino CASEUS (que ye masculino) solo q'al in par ye materia, intos l adiectivu concordarà n neutro: queisu blranco.
  • Ha hi n lhatino PRATUM & una version collateral PRATUS, & la cabeira suppon-se se' la que guariou la fhorma patrimonial PRAU.
  • Tiempu tien fhorma masculina por venir de TEMPUS, solo que esta fhorma lhatina ye nome de la 3ª declinaçon neutru. D'ende ye neutra la suæ terminaçon. Concordancia: tiempu malo. Esto rescampla bien nos fhalantes mas ou mènos "patrimoniales" de l Centro.
  • Neutros cultos n -o que nun son de materia tamien serà possible que fhaigan el plural n -a: criterio > los / læs criteria cumo expuœsto indenantia.

La posiçon adietival nos neutros: Antecediendo solo ha hi partìcula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaheç el neutro:

determinante adiectivu-tras nome adiectivu-tres
muitha bøna carne fresco
la / el
mala/malu lheithe preso
el frescu vino blranco
la negra materia vieyo
el lhargu momento prestoso
el nuœvo fhierro impuro
essi nigru fhierru fherruñosu
el guapu pelo roxo
essi curtiu pelu fhuscu
essa poca xhente contento

Commentario:

  • Lhœw tien un aquel temporal d' "immediatamente spuœis".
  • "Vagar" vaî siempre cun pronome dativu (OI) & tien un aquel de "sperar un tiempu que s'excede de lo que se pensaba" (provicer), ou por extension, nos mas de los casos, cincielhamente "tardar".
  • "Star" & "andar" son quasj que siempre synònymos: u stas? / u andæs? excepto quando "star" indica passiva de stau: la casa sta vendida por pouco / la casa vende-se por pouco / la casa anda vendida.
  • Star (andar) acabante de indica una acçon per finalizada per recientemente.

No comments:

Post a Comment