Nome ye la pallabra cun que se designæn ou se nomæn los seres & læs cousæs.
Ergo son nomes:
- Nomes concretos los nomes de personæs, de sitios, d'instituçones, d'un gënero, d'una specie ou d'un de los sos representantes:
Marìa
Paris
àrbole
castañal
gubierno
- Nomes abstractos los nomes de noçones, acçones, stahos & qualidahes, tomahos cumo seres:
xhusticia
colheitha
vieyera
lhargada
bondà
Del puntu de vista funccional, el nome ye la pallabra que val, privativamente, de nucleu de l subiectu, d'obiectu directu, d'obiectu indirectu & d'actor de passiva. Toda pallabra d'outra classe cun una d'essæs funcçones equivalrà forçosamente a un nome (pronome substantivu, numeral ou qualquiera pallabra substantivada).
Nomes proprios & communes
Los nomes son a designa' la totalidà de los seres d'una specie (designaçon gënèrica) ou un individuo de determinada specie (designaçon specìfica).
- Quando s'applica a todolos seres d'una specie ou quando designæn una abstracçon, el nome tyama-se commun.
- Quando s'applica a un individuo de la specie, tyama-se propriu.
Ansì, los nomes home, paìs & vilha son communes, por usase al denominar todolos seres & todelæs cousæs de læs respectivæs classes. Pedro, Brasil & Sevilha son proprios por applicase a un determinau home, a un paìs concretu & a una cierta vilha.
Nomes collectivos
Collectivos son los nomes communes que, al singular, designæn un todo de seres ou cousæs de la mesma specie.
Comparai por casu estæs duæs affirmaçones:
Ciento-venti-milhones de brasileiros piensæn ansì.
El puœblro brasileiro piensa ansì.
Enuncia-se na primeira una cifra enorme de brasileiros, solo que s'arrepresentæn cumo una quantidà d'individuos. Na segunda, sin indicaçon de nùmæru, sin indicar grammaticalmente la multiplicidà, esto ye, cun una fhorma de singular, ye-se a compactar mayor quantìa indagora d'elementos, ye dizir, todolos brasileiros cumo un todo harmònico.
Par tras d'essos collectivos exprimiendo un todo, ha hi na lhingua outros que designæn:
- una parte organizada d'un todo, cumo, por casu, batalhon, compañìa (partes del collectivu commun exèrcitu);
- un collectivu accidental, cumo multitude, panda, gandaya;
- un collectivu de seres de determinada specie, cumo recua, recielha, armento.
Aveza-se tamien incluir ente los collectivos los nomes de corporaçones sociales, culturales & religïosæs, cumo assemblea, congressu, congregaçon, concilio, cònclave & conceyo. Talæs denominaçones apartæn-se, ente tanto, de l typu normal de los collectivos, puœis nun son simples collectivos de seres, tamien arrepresentæn instituçones de naturaleza special, organizadæs n una entidà superior por un fin determinau.
Ende daquè collectivos que merecen ser conhocidos:
Cuœlmu (de paya) | Elenchu (de cousæs) |
Hatayu (de ganaho menor) | Panda (de xhente) |
Recielha (de ganaho menor ou nenhos) | Piñu (d'uvæs, de plàtanos) |
Choru (de seraphinos, de cantores) | Faràndula (de gandaya) |
Fheixe (de lheña) | Flrota (de navìos) |
Xhunta (de wœis, de mèdicos) | Manada (de wœis, d'elephantes) |
Nialada (de pitos) | Barriada (de casæs) |
Caleyada (de casæs) | Carrapielhu (d'ablanæs ou cousæs) |
Catermada (de cousæs variæs) | Quadrielha (de xhente) |
Cla (la) (d'amigos) | Comuña (d'aparceiros, de communitarios) |
Corru (de personæs) | Cortina (de fincæs de lhabor) |
Quadropea (de personæs) | Enxame (d'abeyæs, de personæs, de par de personæs) |
Fhatau (de ganaho) | Armento (de ganaho mayor) |
Indeitha (de xhente) | Grea (de xhente) |
Mata (d'àrboles) | Pandielha (d'amigos) |
Partida (de xhente) | Peteiru (de cousæs) |
Piñu / a (de xhente, de cousæs) | Piñote (de xhente, de cousæs) |
Proxa (de gandaya) | Quinta (de xhente de la mesma camada) |
Quintana (de casæs) | Reata (d'animales) |
Grana (de pebidæs) | Bardial (d'artos) |
Bilhoîru (de cousæs pequenhæs) | Bugada (de roupa) |
Borraya (de cousæs queimadæs) | Vrañada (de ganaho) |
Broça (de sperdicios) | Cabanha (de ganaho mayor) |
Peada (de recielha) | Motel (d'ewæs) |
Cacìa (d'utensilios de cozina) | Catsapada (de qualquiera cousa) |
Cadabal (de totsos) | Cadarma (de wœssos) |
Camada (de crìæs) | Casar (de casæs) |
Caserìa (de duæs ou très casæs) | Colomina (de viviendæs) |
Comicia (de pioyos ou animales pequenhos) | Quadru (de velæs) |
Eirìa (de tierræs de lhabor) | Fhazienda (de propriedahes) |
Fhatu (de cousæs) | Argaz (de canhæs secæs) |
Fhuœya (de fhuœyæs) | Fhorame (de fhoracos) |
Fhustia (de bocois) | Gafez (d'insectos) |
Galmea (de maleza) | Garulha (de fruîtos secos) |
Gavielha (de fheixes) | Grana (de pebidæs) |
Mansìo (de gaviotæs) | Maçu (delho) |
Mocidà (de rapazos) | Mundo (de xhente) |
Patin (de tubèrculos) | Pomarada (de maçanales) |
Vezeirìa (de ganaho, de clientes) | Verbeneiru e(de cocos) |
Viescu (d'àrboles) | Xhermandìa (de xhente) |
Zalamin (de cousæs) | Fhoñil (de monedæs) |
Riestra (de cebolhæs, d'ayos, de cousæs) | Fhila (de muyeres al fhilandon) |
Flexiones de los nomes
Nùmæru
Los nomes varìæn in nùmæru, gënero & grau.
Riegla commun masculinos:
El plural de los nomes que terminæn cun -w, -a, -e, -i, -o, formarà-se acrecentando cun -s l singular. N -y son a fhormase cumo apeteça cun -s ou -es:
Rey | Rey(e)s |
Vino | Vinos |
Wœi | Wœis |
Paî | Paîs |
Tsigre | Tsigres |
Problema | Problemas |
Fhœw | Fhœws |
Xawuw | Xawuws |
Nota: neutros cultos abstractos n -o (que nun son nin materia nin individuables) tamien serà possible que fhaigan el plural n -a: criterio > los / læs criteria cumo etymologïcamente, por opçon.
Tamien estos nomes de procedencia griega variaran nel plural (cambiæn -is por -es)
Anàlysis | Anàlyses |
Crisis | Crises |
Neurosis | Neuroses |
Los q'acabæn in -u fhairan el plural addicionando -os:
Palu | Palos |
Primu | Primos |
Casu | Casos |
Casu special:
Ha hi ciertos nomes n -u que, p'a tras d'addicionar -s, camudarà l timbre de la vocal anterior (umlaut = metaphonìa) al forma'l feminino, neutro & plural, tamien los adiectivos & adverbios que d'elhos se derivæn:
Mucu (mucus) | Mocos |
Surdu (surdus) | Sordos |
Puçu (puteus) | Poços |
Muçu (must(e)us) | Moços |
Starà-se seguro de quando correspuœnde consultando la fhønte lhatina.
Quando los masculinos acabæn in -n acrecentarà-se l plural cun -os, quando n -z delhæs de vezes alterna -os cun -es
Orin | Orinos |
Rapaz | Rapazos / Rapazes (Lheon) |
Maiz | Maizos / Maizes (Lheon) |
Xhabalin | Xhabalinos |
Ayeran | Ayeranos |
Al acabar n outræs consonantes, ponrei-yos -es:
Bañal | Bañales |
Lhagar | Lhagares |
Pan | Panes |
Lhogar | Lhogares |
Gënero
Formaçon de l feminino
El feminino habrà casos que se fhaiga d'una fhorma distincta da fheitho de l masculino:
Home | Muyer |
Wœi (touru, maguœtu) | Vaca |
Maron | Oveya |
Cabalhu | Ewa |
Xhenru | Nuœra (xhenra) |
Paî | Maî |
Vagarru (gavarru) | Abeya |
Mus | Muca |
Cumo casu commun, los nomes masculinos q'acaben cun -u ou consonante formaran normalmente l feminino camudando por -a:
Pastor | Pastora |
Gatu | Gata |
Alumnu | Alumna |
Ayeran | Ayerana |
Lleitor | Lleitora |
Los nomes cun -u que ya se yos vîu fhae'l plural cun umlaut (metaphonìa), tamien se comportaran egual cul feminino:
Surdu (surdus) | Sorda |
Puçu (puteus) | Poça |
Muçu (must(e)us) | Moça |
Daquè nomes designando tìtulos de noblreza & dignatarios formaran el feminino cun læs terminaçones -essa,-esa & -issa, -isa:
Abade | Abadessa |
Baron | Baronessa |
Conde | Condessa |
Diàconu | Diaconisa |
Duque | Duquesa |
Sacerdote | Sacerdotisa |
Los nomes n -e son normalmente uniformes. Essa egualdà formal de los dous gëneros ye, cumo se verà mas a lantre, quasj q'absoluta nos finalizados in -nte, de rieglra procedentes de participios presentes & d'adiectivos uniformes lhatinos. Sì q'ansì, ha hi per poucos que cambiæn -e por -a:
Infante | Infanta |
Nomes communes
Delhos de nomes mal presentæn una fhorma n todolos gëneros, que se differencia pol artìculu ou determinante antepuœstu (acabæn cun -o, -a, -e):
el / la
Artista
Camarada
Collega
Cliente
Compatriota
Dentista
Studiante
Migrante
Intèrprete
Serviente
Suicida
Psychòlogo
Philòsopho
Outros camudæn de significaçon cul gënero:
El guarda | La guarda |
La gìa | El gìa |
Los lentes | Læs lentes |
El moral | La moral |
El cabeça | La cabeça |
El cura | La cura |
Los nomes in -or son tanto femininos cumo masculinos indistinctamente:
El color | La color |
La sudor | El sudor |
El claror | La claror |
Quando un nome admittier una terminaçon feminina & outra masculina, aveza reservase la masculina alludiendo a realidahes de minor vultu; pol mesmu procedemiento son a algamase outræs distincçones semànticæs.
ventanu | ventana |
cancielhu | cancielha |
dedu | deda |
tetu | teta |
berridu | berrida |
gadañu | gadaña |
caciyu | caciya |
cestu | cesta |
maniegu | maniega |
tarreñu | tarreña |
tayuœlu | tayuœla |
azau | azada |
cabanhu | cabanha |
El famosu neutro materia applicarà-se a los nomes q'indiquen nidio materia, & outros a explicar nel elenchu que vien:
- Nomes nidios de materia que ya yeræn neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c.
- Nomes nidios de cibeira & plantæs de cibeira que son a tener artìculu ou determinante antepuœstu masculin (quando acabæn in -o): ayo (alium), fhenoyo / cenoyo (fœnicum) trigo (triticum) &c. ou feminin n -a (usæn-se intos in singular): fhaba bøno, &c.
- Expressiones temporales (valor adverbial), cumo los meses mayu>mayo. Nota: "noviembre" (novembris) & "deziembre" (decembris). Comportæn-se grammaticalmente cumo neutros tamien los adverbios, acabando n -o.
- Outros nomes que tamien vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos n -um: vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezæn se' læs terminaçones -io, -(i)ento, &c.). Essa -o ye àtona, pola rationale d'esta graphìa ye possible pronunciala -u.
- Nomes de l territorio que tienen un aquel d'infinidà, continuidà spacial, ponrà-se-yos "-o": cielo (caelum), oceano, mundo (mundum), rîo (tien un aquel de continuidà & materia (awa), sì q'ansì non d'infinidà & n Centro pronuncia-se tradicional cun -o), &c.
- Nomes assimilables a xhente (collectivos abstractos) cumo pùblico, mundo, puœblro &c. Incamentarà-se utilizar compuœstos de xhente cumo plural inclusivo: xhente europeo (non europeos & europeæs).
Notai que
- Nomes abstractos femeninos nun son nunca neutros, cumo por casu: ARTE; ye feminino abstracto & constitui-se de piecæs d'arte, "arte moderna". Ye collectivo, individuable & contable. Ermano ye a dizise de philosophìa, sciencia, &c.
- Collectivos non-abstractos cun artìculu masculìn seran masculinos: castañeu (extensu), nozar (vieyu). Pola mesma razon & etymologïa.
- Queisu acaba n -u por venir de l lhatino CASEUS (que ye masculino) solo q'al in par ye materia, intos l adiectivu concordarà n neutro: queisu blranco.
- Ha hi n lhatino PRATUM & una version collateral PRATUS, & la cabeira suppon-se se' la que guariou la fhorma patrimonial PRAU.
- Tiempu tien fhorma masculina por venir de TEMPUS, solo que esta fhorma lhatina ye nome de la 3ª declinaçon neutru. D'ende ye neutra la suæ terminaçon. Concordancia: tiempu malo. Esto rescampla bien nos fhalantes mas ou mènos "patrimoniales" de l Centro.
- Neutros cultos n -o que nun son de materia tamien serà possible que fhaigan el plural n -a: criterio > los / læs criteria cumo expuœsto indenantia.
La posiçon adietival nos neutros: Antecediendo solo ha hi partìcula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaheç el neutro:
determinante | adiectivu-tras | nome | adiectivu-tres |
muitha | bøna | carne | fresco |
la / el |
mala/malu | lheithe | preso |
el | frescu | vino | blranco |
la | negra | materia | vieyo |
el | lhargu | momento | prestoso |
el | nuœvo | fhierro | impuro |
essi | nigru | fhierru | fherruñosu |
el | guapu | pelo | roxo |
essi | curtiu | pelu | fhuscu |
essa | poca | xhente | contento |
Commentario:
- Lhœw tien un aquel temporal d' "immediatamente spuœis".
- "Vagar" vaî siempre cun pronome dativu (OI) & tien un aquel de "sperar un tiempu que s'excede de lo que se pensaba" (provicer), ou por extension, nos mas de los casos, cincielhamente "tardar".
- "Star" & "andar" son quasj que siempre synònymos: u stas? / u andæs? excepto quando "star" indica passiva de stau: la casa sta vendida por pouco / la casa vende-se por pouco / la casa anda vendida.
- Star (andar) acabante de indica una acçon per finalizada per recientemente.
No comments:
Post a Comment