12 Verbos

NOÇONES PRELIMINARES

VERBO ye una pallabra de fhorma variable q'exprime lo que passa, esto ye, un acontecemiento que s'arrepresenta nel tiempu:

Un dìæ, sumîu pa siempre.

La muyer educou-la miæ maî.

Como stabæn de vieyos!

Atapecerà ya de l todo.

Flexiones de l verbo

El verbo apresenta læs variaçones de NÙMÆRU, PERSONA, MODU, TIEMPU, ASPEITU & VOZ.

Nùmæros

Talque læs outræs pallabræs variables, el verbo admitte dous nùmæros: SINGULAR & PLURAL. Diz-se q'un verbo sta n singular quando se refier a una persona ou cousa sola, & n plural, quando tien por subiectu mas d'una persona ou cousa. Exemplo:

Nun sou you el que fhala

Nun sohes vòs los que fhalahes

Personæs

El verbo tien très PERSONÆS relacionadæs directamente cun la persona grammatical que y val por subiectu.

• La primeira ye aquelha que fhala & correspuœnde a los pronomes personales you (singular) & nòs (plural):

studio

studiamus

• La segunda ye aquelha a quien se fhala & correspuœnde a los pronomes personales tu (singular) & vòs (plural):

studiæs

studiahes

• La terceira ye aquelha de quien se fhala & correspuœnde a los pronomes personales el(hi), elha, elho (singular) & elhos, elhæs (plural):

studia

studiæn

Modos

Schema de modos verbales, tiempos, fhormæs, perìfrases & equivalenciæs

Tyamæn-se MODOS læs differentes fhormæs que toma l verbo quando indica l attitude (de certeza, dulda, supposiçon, mando, &c.) de la persona que fhala n relaçon a l fheithu q'enuncia.

Nòs dividiremus très modos: INDICATIVU, POTENCIAL, CONNECTIVU (coniunctivu ou subiunctivu) & IMPERATIVU. De los sous valores & usos tratarà-se, cul necessariu disindolrcu, a continuaçon n esti mesmu capìtulu, u tamien se studiaran læs FHORMÆS NOMINALES de l verbo: INFINITIVU, GËRUNDIO & PARTICIPIO

Nota: Næs fhormæs negativæs, los participios van cun la fhorma NON.

Observaçon: la perìphrasis de futuro n Miranda lheva "a" (vou a comer) & ha hi un plusquamperfeito compuœsto (habiæ comido).

Tiempos

TIEMPU ye la variaçon q'indica l momento n que se dà l fheithu expressu pol verbo.

PERSPECTIVA TIEMPOS

Los très tiempos naturales son PRESENTE, PRETÈRITO & FUTURO, que designæn, respectivamente, un fheithu q'occurrîu nel momento n q'un fhala, inantea l momento, & de puœis de l momento n que se fhala. Sige l schema que vien:

Una de læs causæs que mas coperæn por differencia'l verbo d'esta Fhala d'outros idiomas romances ye carecer de fhormæs verbales compuœstæs; elho explica que læs fhormæs de nuœsso, magar tener una expression abondo pròxima de læs fhormæs de los outros idiomas neolhatinos, tengan contenidos differentes, ou mas amplios.

Da breve podran-se ve' læs equivalenciæs de l systema & læs neutralizaçones que s'observæn na Fhala:

1. El autochthone STUDIABA axhunta freqüentemente los valores de l propriu imperfeito & de l condicional STUDIARIÆ.

Si tuvier denheiro compraba-lo. 

Si tuvier denheiro comprariæ-lo.

Daba-ti-lo si fhueres a calhar. / Dariæ-ti-lo si fhueres a calhar.

2. STUDIEI assume tamien los valores de los pretèritos simples & compuœstos d'outros idiomas:

Vi-lu hagora mesmo.

Trouxo-mi-lo ahieri.

Quando mi lo dixo nun lu crehì.

Mal vieno, martsou.

3. STUDIAREI assume valores hypothèticos mas que de futuro normal, que s'afhai a exprimir pœr acio de perìphrases:

Vamus ve' los voladores. (vamus velos seguro proximamente)

Veremus los voladores. (tenemus intençon de velos, si los ha hi)

Vamus dir mañana. (mañana vamus seguro)

Diremus mañana. (puœde ser que vaigamus mañana, de dir)

4. STUDIARIÆ ye a expressar significaçones que serìæn propriæs d'un condicional compœstu, ou futuro compuœsto:

Quando yo tyege, elhos ya martsariæn.

Ya venriæn sin nun tardàremus tanto.

5. STUDIE n oraçones temporales utiliza-se tamien pante materiæs propriæs de l connectivu II.

Estos diran pa casa de puœis q'arrepousen un pouco.

Des que tyegen, afhala-mi-los aìna.

6. STUDIARÆ pa tras de ser da quando l equivalente de los tiempos ermanos de læs fhalæs romances, tamien ye a incluyir un valor d'anterioridà respeito a læs fhormæs correspondientes de la perspectiva de presente (ermano que studiei, studiariæ). Non solo equival alquando, cumo se tien visto, a l infinitivu (simple & n perìphrasis), tamien ye a usase da fheitho substituyendo a l connectivu II n qualquier casu:

Magar q'elhos quexhieræn martsar, nun yos fhexzierun casu.

Paheç-mi que nun tuvieræn ma quatro fhiyos.

Quando me manquei, extrañou-mi q'elhos stuvieræn ende.

Magar nun haber tiempos compuœstos, cierto ye que l systema auctoriza extensamente l usu de perìphrases cun verbos auxiliares cun tener, ser, haber, &c., cun orientaçon perfectiva, de futuro, &c. Ansì:

1. Tuvier(æ) + participio equivaliendo a un condicional ou un connectivu eventualmente compuœstos:

Si tuvier sido outru dìæ primeiro aquelha indeitha, tenriæmus venido

Tuvier dado mũîtho mas por elho si tuvieres ditho que lo fhexzieres tu.

Tuvieræn-se animaho a l salir de casa.

2. Tuvier(æ) + participio equivaliendo a un infinitivu compuœstu:

Tuvieræs scapaho!

Tuvieræhes-lo comido de la que vos lo offrecierun!

3. Tuvier(æ) + participio equivaliendo a un connectivu II eventualmente compuœstu:

Que mi lo tuvieræn esso ditho ha un mes a min! volviæ-me lhocu!

Puœde considerase q'existe una differencia de matiz ente l usu de tuvieræ + infinitivu & la respectiva fhorma simple que se puœde intender de duæs maneiræs stremadæs:

Tuvieræn-lu mataho quando la gerra. (quando la gerra l acontecemiento ya acabaræ)

Mataræn-lu quando la gerra. (sin referenciæs a l tèrminu & tampouco a læs conseqüenciæs)

Aspeitos

Differente de læs categorìæs de TIEMPU, MODU & VOZ, el ASPEITU designa una categorìa grammatical que manifiesta l puntu de vista de l locutor respeito a l acçon expressa pol verbo. Puœde considerase concluyida, esto ye, observada nel sou final, na suæ conseqüencia; ou puœde considerase cumo non concluida, ou seya, observada na duraçon, na repetiçon, incluyendo valores semànticos pertinentes a l verbo ou a l contextu.

Ansì n estæs phrases:

Pedro intamou comer.

Pedro acabou de comer.

Nun ha hi, a bien dizir, una opposiçon grammatical d'aspeitu. Ye la propria significaçon de los auxiliares que transmitte a l contextu læs orientaçones INCHOATIVA, PERMANSIVA & CONCLUSIVA.

Dientro d'esta vasta conceituaçon, podrìæmus strema' læs opposiçones aspectuales que vienen:

1. ASPEITU PUNCTUAL / ASPEITU DURATIVU. La opposiçon aspectual characteriza-se n esti casu pola minor ou mayor extension de tiempu occupada pola acçon verbal. Ansì:

Punctual: Acabo (de) mirar un lhibru.

Durativu: Sigo mirando un lhibru.

2. ASPEITU CONTINUU / ASPEITU DISCONTINUU. Eiquì la opposiçon aspectual incide sobre l processu a l disinvolvese l acçon:

Continuu: Vou mirando un lhibru.

Discontinuu: Tornei mirar un lhibru.

3. ASPEITU INCHOATIVU / ASPEITU CONCLUSIVU. L aspeitu inchoativu exprime un processu que se considera na phase inicial, l aspeitu conclusivu ou terminativu expressa un processu que s'observa na phase final:

Inchoativu: Intamei mirar un lhibru.

Conclusivu: Acabei de mirar un lhibru.

Son tamien de naturaleza aspectual læs opposiçones ente:

1. FHORMA CINCIELHA / PERÌPHRASIS DURATIVA:

Miro

Stou mirando

• La perìphrasis star + gërundio que designa l “aspeitu l momento rigoroso” extiende-se a todolos modos & tiempos de l systema verbal & puœde substituyise por outræs perìphrases, fhormadæs cun auxiliares de movemiento (andar, [d]ir, venir, vivir, &c.) ou de implicaçon (continuar, cincar [fhincar], quedar &c.):

Ando mirando

Contin(ù)o mirando

Vou mirando

Quedo mirando

2. Andar / Star: correspuœnde a la passiva de stau.

Elhi sta solu

Elhi anda solu

Cumo se ve, talæs opposiçones basæn-se fundamentalmente na diversidà de formaçon de læs perìphrases verbales.

D'un modu extensu, dirìæ-se que læs perìphrases que s'eguæn cul PARTICIPIO exprimen l aspeitu acabau, conclusu; & læs eguadæs cul INFINITIVU ou l GËRUNDIO expressæn l aspeitu inacabau, inconclusu.

De los principales valores aspectuales vaî trata-se mas tarde a l studia' los VERBOS AUXILIARES & læs FHORMÆS NOMINALES de l verbo.

Vozes

El fheithu expressu pol verbo ye a arrepresentase de très fhormæs:

• cumo si lu practicare l subiectu:

Antonio mancou a Pedro.

Nun ve(y)o rosæs n esta antoxana.

• cumo si lu suffrier el subiectu:

(A) Pedro mancou-lu Antonio.

Nun se ven rosæs n esta antoxana.

Tengo falta ser amada.

El fheithu expressu pol verbo.

• cumo si lu suffrier & lu practicare l subiectu:

Pedro mancou-se

Apurei-me n salir

Nel primer casu, diz-se que l verbo sta na VOZ ACTIVA; nel segundu, na VOZ PASIVA; nel terceiru, na VOZ REFLEXIVA.

Voz passiva:

Exprimirei la VOZ PASSIVA cumo:

1. PASSIVA DE STAU: Cun los VERBOS AUXILIARES star, andar, vivir, cincar (fhincar) & l participio de pretèrito l verbo que se quierga flexionar que variarà n gënero & nùmæru. Esta fhorma de passiva centra l attençon na conseqüencia final de l processu, vistu cumo stau duradeiru. Los participios expressæn la conseqüencia d'un processu de cambio: cansu, fheitho, prohibida:

Quixhi l lhibru, magar nun star indagora traduzidu pola editorial.

Andaba convencidu pol paî de que nun diziæ la verdà.

Læs familiæs veniæn accompañadæs polos (de los) fhiyos.

Cincou atormentada polæs (de læs) malæs experienciæs.

2. Cun PRONOME APASSIVADOR se & una tercer persona verbal, singular ou plural, in concordancia cul subiectu:

Nun se ven rosæs n esta antoxana.

Nun se ve una rosa n esta antoxana.

3. Cun OBIECTU THEMATIZAU POR ÈNCLISYS, poniendo l verbo na tercer persona (singular ou plural) & axhuntando-y una fhorma pronominal correspondiente: co-relacionando l elemento affecto cumo paciente d’un processu cun la informaçon que se conhoç na enunciaçon:

Essos tsamiços trancaræn-los por insolvencia ha mũîthu tiempu.

Xhuan persegìæn-lu todos aquelhos que y yeræn deldores.

4. Tener / haber + participio concordante: strema-se de la perìphrasis perfectiva cun "tener + participio" por dir n esti casu cun participio concordando n gënero & nùmæru:

El carpinteiru la vilha Tien-me fheithæs duæs canhiqueiræs.

Tengo stayæs salhadæs por min & pol vizin na cortina.

Pel monte habiæ tirau un home por (de) un scopetaçu.

5. Ser + participio concordante: eguando la VOZ PASSIVA D'ACÇON:

Una persona cun læs suæs allegrìæs, la suæ necessidà de ser amada.

Fhoi nacida na aweria de so l cuœtu.

Voz reflexiva:

Exprime la VOZ REFLEXIVA axhuntando a læs fhormæs verbales de la voz activa los pronomes me, te, nos (mos), vos & se (singular & plural):

Manquei-me (ou you me manquei) = a min mesmu

Mancæsti-te (ou tu te mancæsti) = a ti mesmu

Mancou-se (ou elhi se mancou) = a si mesmu

Mancæmunos (ou nòs nos mancæmus) = a nòs mesmos

Mancæstis-vos (ou vòs vos mancæstis) = a vòs mesmos

Mancarun-se (ou elhos se mancarun) = a si mesmos.

Fhormæs rizotònicæs & arrizotònicæs

N unæs fhormæs verbales l accentu tònicu baltia nel radical. Ansì:

ando andæs anda andamus ande andes andæn anden

N outræs, l accentu tònicu baltia na terminaçon. Ansì:

andahes anduvo andar andemus andaba andarà

Læs primeiræs son fhormæs RIZOTÒNIQUÆS, læs segundæs ARRIZOTÒNICÆS.

Classificaçon de l verbo

Quanto a la FLEXION, el verbo ye a ser REGULAR, IRREGULAR & DEFECTIVO.

Los regulares flexionæn-se a comuña cul PARADIGMA, patron q'arrepresenta l typu commun de la flexion. Tomando-se, por exemplo, cantar (cumo paradigma de la primer flexion) comer ou partir (cumo paradigmas de la segunda flexion), verifica-se que todolos verbos regulares de la 1ª formæn los tiempos cumo cantar, & los de la 2ª cumo comer ou partir.

Son IRREGULARES los verbos que s'apartæn de l paradigma de la suæ flexion, cumo dar, star, fha(z)er, ser, pedir, (d)ir & delhos que ya se studiaran.

DEFECTIVOS son aquelhos que yos faltæn fhormæs, cumo abolir, acontecer, garanti(za)r, &c. Ente los DEFECTIVOS incluyen-se los UNIPERSONALES, & specialmente los IMPERSONALES, que mal s'usæn na 3ª persona l singular: tyover, xaraçar, nevar, &c.

Quanto a la FUNCÇON, el verbo ye a ser PRINCIPAL ou AUXILIAR.

PRINCIPAL ye l verbo cun significaçon plena, nucleu d'una oraçon. Ansì:

Studiei aleman.

Habrà una soluçon pa l casu.

Comprei un lhibru.

AUXILIAR ye aquel que, sin total ou parcial acepçon propria, s'axhunta a fhormæs nominales d'un verbo principal, eguando cun elhæs locuçones q'apresentæn matizes significativos speciales. Ansì:

Tengo visto delhæs d'obræs d'essi auctor.

Ha d'haber una soluçon pa l casu.

Læs camæs stan fheithæs.

Flexiones

FLEXIONAR un verbo ye dizilo de todolos modos, tiempos, personæs, nùmæros & vozes. La xhuntura de todæs estæs flexiones, segun una hierarchìa determinada, tyamaremus-la FLEXION.

Ha hi duæs flexiones, characterizadæs pola 3ª persona singular de l perfeito.

• La 1ª flexion comprehende los verbos que tienen la terminaçon d'essa persona n -ou, correspondiendo-yos un infinitivu n -ar & un imperativu n -ai:

studiou studiai

fhalou   fhalai

baltiou   baltiai

pagou    pagai

mancou mancai

• La 2ª flexion abarca los verbos que tienen essa terminaçon in -îu, correspondiendo-yos un infinitivu n-er ou -ir & un imperativu n -èi ou -ide:

debîu    debèi

pedîu    pedide

dormîu dormide

TIEMPOS SIMPLES

Vamus examina' los tiempos que vienen de l indicativu l verbo cantar:

Structura l verbo

Verifica-se que todelæs fhormæs s'ermanæn pol RADICAL, cant-, la parte invariable que yos dà la base commun de significaçon.

Verifica-se tamien q'a essi RADICAL VERBAL s'axhunta, in cada fhorma, una TERMINAÇON, de la que participa polo mènos un de los elementos que vienen:

• la VOCAL THEMÀTICA -a-, characterìstica de los verbos de la 1ª flexion:

cant-a-ræ

• El SUFFIXU TEMPORAL, (ou temporal-aspectual-modal) = TAM, q'indica l tiempu, modu & aspeitu:

cant-a-b-a

cant-a-r-e

• La DESINENCIA PERSONAL, (ou numero-personal), q'identifica la persona & l nùmæru:

cant-o

cant-a-b-æs

cant-à-r-æmus

Todu l mechanismu de la formaçon de los tiempos simples arrepousa na combinaçon harmònica d'essos très elementos flexivos cun un ciertu radical verbal.

Sì q'ansì, salvo n casu n que la falta de DESINENCIA eguale duæs personæs d'un solu tiempu, perturbando la clareza (vgr. el fhalaba / you fhalaba), l absencia de qualquier d'essos elementos flexivos ye siempre un signo particularizante, puœis characteriza la fhorma indecisa pol sou contraste cun læs que nun lo son.

Formaçon de los tiempos simples

Los tiempos simples de la Fhala correspuœnden a læs formaçones existentes lhatinæs que suffrierun, cul passar de los sieglos, alteraçones phonèticæs orgànicæs & naturales.

Puœde-se non obstante didàcticamente adoptar un artificio por apprehender meyor el mechanismu læs flexiones.

Consiste esti artificio n admittir que l verbo apresente très tiempos PRIMITIVOS, derivando-se los outros d'elhos.

Los tiempos primitivos son PRESENTE, PERFEITO & INFINITIVU.

Cumo exemplo los verbos fhalar & comer, xebraran-se nos tiempos simples el THEMA (= radical + vocal themàtica), de la terminaçon, incluyendo n esta l SUFFIXU TEMPORAL & la DESINENCIA NUMERO-PERSONAL.

DERIVAÇONES DE L PRESENTE

PRESENTE

Formarei-lu cul radical, vocal themàtica (quitando primer & tercer persona) & læs desinenciæs personales -o, -æs, -a / -e, -mus, -hes, -n.

IMPERFEITO

Cun la desinencia temporal -ab- (1ª) ou -i- (2ª) & læs desinenciæs personales -a, -æs, -a / -æ, -æmus, -æhes, -æn tenrà-se l imperfeito:

CONNECTIVU I

Cun la vocal themàtica (quitando primer & tercer persona), læs desinenciæs personales -e / -a, -s, -e / -a, -mus, -hes, -en / -an (accentu n thema ou desinencia na 1ª por stremar de læs fhormæs d'indicativu de læs connectivæs) tenrà-se l connectivu I:

IMPERATIVU

Cun læs desinenciæs personales -a / -i, -ai / -èi/ -ide tenrà-se l imperativu:

PARTICIPIO PRETÈRITO

Formarei-lu cul radical, vocal themàtica & addicionando -(d)@(s) ou na primer flexion masculino / neutro -(d)u / -ho(s)

DERIVAÇONES DE L PERFEITO

Observaçon: el thema de perfeito obtien-se supprimiendo la desinencia personal de la 3ª persona plural:

fhala(run) fhexzie(run) venie(run) ponxie(run) comie(run) vendie(run)

PERFEITO

Cun vocal temàtica (excepto primeiræs personæs & terceira de la segunda), læs desinenciæs personales -ei / -ì, -sti, -ou / -u, -mus, -stis, -run tenrà-se l perfeito:

PLUSQUAMPERFEITO

Cul suffixu temporal -r-, el thema (cun -a- la 1ª ou cun -ie- la 2ª) & læs desinenciæs personales -æ, -æs, -æ, -æmus, -æhes, -æn. Formarei l plusquamperfeito:

CONNECTIVU II

Cul suffixu temporal & læs desinenciæs personales (-e), -es, (-e), -(e)mus, -(e)hes, -en formarei l connectivu II:

GËRUNDIO

Formarei-lu addicionando a l thema la terminaçon -ndo:

PARTICIPIO PRESENTE

Formarei-lu addicionando -nte a l thema:

DERIVAÇONES DE L INFINITIVU

INFINITIVU

FUTURO

Addicionando læs desinenciæs personales -ei, -as, -à, -mus, -is, -an a l INFINITIVU obtenrà-se l futuro:

CONDICIONAL

Addicionando læs desinenciæs personales -iæ, -iæs, -iæ, -mus, -hes, -æn sacarà-se l condicional:

VERBOS AUXILIARES

Los axuws d'un verbo auxiliar cun un verbo principal tyamæn-se LOCUÇONES VERBALES. N elhæs mal se flexiona l auxiliar, puœis el verbo principal vien siempre n una de læs fhormæs nominales: n un PARTICIPIO, GËRUNDIO ou INFINITIVU.

Los AUXILIARES d'utilizaçon mas freqüente son:

tener haber ser star andar acabar deixar traher quedar (fh/c)incar lhevar dir

Tener & haber usæn-se:

• Tener + PARTICIPIO NEUTRO l verbo principal, formando læs perìphrases perfectivæs de la voz activa, denotadoræs d'un fheithu acabau, repetidu ou continuu:

Tengo fheitho mũîthos exercicios d'essi typu.

• Cul PERFEITO d'Haber + INFINITIVU, formando la perìphrasis de plusquamperfeito potencial, q'expressa la idea d' “andar a piques de”, ou “quasj que”:

Houbo matase. (anduvo a piques de matase)

Houbo morrer. (quasj que muœrre)

• Tener + PARTICIPIO N CONCORDANCIA a l verbo principal, formando una perìphrasis verbal passiva:

Tengo duæs poltronæs fheithæs pol carpinteiru la vilha.

Tengo duæs huœrtæs de la cortina salhadæs por min & pol vizin.

• Cul INFINITIVU l verbo principal antecediendo-lu eventualmente la preposiçon de ou a (ou oblrigatoriamente que) exprimiendo respectivamente la oblrigatoriedà ou la firme decision de realiza'l fheithu:

Tengo (de) fhae' los exercicios.

Hei (de) dir vjsitalu a l hospital.

Tienes que lo comer primeiro d'apodrecer.

Tu has (a /de) venir.

Ser usa-se:

• Cul PARTICIPIO N CONCORDANCIA a l verbo principal formando la voz passiva d'acçon:

Una persona cun læs suæs gayølæs, la suæ necessidà de ser amada.

Ye nacida na aweria de so l cuœtu.

• Cun læs preposiçones a ou pa & l infinitivu l verbo principal, cumo synònymu l verbo poder (solo quando l verbo principal ye transitivo):

Los tiempos modernos nun fhuerun a cambia'l atavismo d'essa ethnia.

Si la humanidà fhoi a poner homes na lhuna, serà a fhaelo n Marte.

Si la phrase se refier a personæs, la expression torna-se ser quien a (ou pa):

Nun sou quien a per comelo.

Marìa nun fhoi quien par saca' læs opposiçones.

Star utiliza-se:

• Cul PARTICIPIO l verbo principal, formando los tiempos de la voz passiva de stau (n esti casu ye a usase nel sou sitiu andar, quedar ou cincar):

Stan impressionadæs cun lo que fhixzi.

Andæn impressionadæs cun lo que fhixzi.

Stan cansæs de bæillar tanto.

Cincarun cansæs de bæillar tanto.

• Cul GËRUNDIO quando indica una acçon durativa, continuada (n esti casu ye a usase andar):

Staba ascuîthando mùsica.

Andaba ascuîthando mùsica.

• Un restu l participio de presente lhatino offreç-lu la construcçon star (ou andar) acabante(de) + infinitivu que tien un valor temporal d'anterioridà immediata:

Stou acabante deixa' la parada l bus, spera-me cinco minutinos.

• Cul INFINITIVU l verbo principal antecediendo-lu la preposiçon pa, exprimiendo la imminencia d'un acontecemiento, ou una intuiçon de realiza' l acçon expressa pol verbo principal:

L avion sta pa pousar.

Stou pa dir velu.

• Cul INFINITIVU l verbo principal antecediendo-lu la preposiçon por, indicando una acçon que ya teniæ que star realizada & indagora nun lo sta (n esti casu ye a usase tamien quedar ou cincar):

El trabayu sta por terminar.

La carta quedou por scribir.

(D)ir gasta-se:

• Cul GËRUNDIO l verbo principal, indicando que l acçon s'anda realizandoprogressivamente ou por etapæs successivæs:

El barcu diba aveirando-se a l cai. (pouco a pouco)

Los que se convidaræn dibæn tyigando n cotse. (successivamente)

• Cul presente & l INFINITIVU l verbo principal, eguando la perìphrasis de futuro pròximo: Vou getar un mèdicu.

• El barcu vaî partir

Observaçon: in Miranda lheva a. = "ir + a+ inf".

• Cul imperfeito egua la perìphrasis de condicional:

Diba venir si nun fhuer el tiempu.

Venir usa-se:

• Cul GËRUNDIO l verbo principal, indicando que l acçon se disindolrca gradualmente (comparai-lo cun la construcçon similar cun dir):

Veniæ abriendo l alborecerin.

Vengo ha tiempu ya tratando d'esti assumptu.

• Cul INFINITIVU l verbo principal, indicando movemiento n direcçon a un fin ou intençon de realizar un actu:

Vieno comprar un cotse nuœvu.

Venîsti interrumpimi l trabayu.

• Cul INFINITIVU l verbo principal antecediendo-lo la preposiçon a expressando la consecuçon final d'una acçon:

Vini a saber d'essæs cousæs per tarde.

Vieno a dar cun læs vacæs a l monte.

Andar, a semeyança de star, usa-se cul GËRUNDIO, indicando acçon durativa, continuada:

Ando mirando los lhibros de los clàssicos.

Cincar/Quedar, p'a tras d'axhuntase a l PARTICIPIO formando la voz passiva denotadora de cambio de stau, (quedou moyau), usa-se:

• Cul GËRUNDIO, indicando una acçon durativa habitual, ou mas lharga que la q'expressa star, comparai-lo:

Quedaba cantando

Cincaba cantando

Staba cantando

• Cul INFINITIVU l verbo principal antecediendo-lu la preposiçon por, (n esti casu cincarnun ye possible usase) indicando q'una acçon q'habiæ quedar terminada nun lo sta, comparai la construcçon cun star:

El trabayu quedou por terminar.

El trabayu sta por terminar.

Acabar (de) / Star acabante (de) usæn-se cul INFINITIVU l verbo principal, antecediendo-lu facultativamente de, indicando una acçon acabante concluyir:

L avion acaba (de) baxar a tierra.

L avion sta acabante (de) pousar.

VOZ REFLEXIVA

Na VOZ REFLEXIVA l verbo vien cabo un pronome obliquu que y val por obiectu direitu ou, mas ralramente, d'obiectu indireitu & arrepresenta la mesma persona que l subiectu. Ansì:

Lhavo-me (ou you me lhavo).

Dîou-se l trabayu de venir a casa. (ou elhi se dîou)

El verbo reflexivo ye a indicar tamien la reprocidà, esto ye, una acçon mutua de dous ou mas subiectos:

Pedro, Pablo & you estimàmunos. (mutuamente)

Los dìæs succeden-se murnios. (un ente l outru)

Verbo reflexivo & verbo pronominal

Mũîthos verbos flexionæn-se cun pronomes àtonos, a semeyança de los reflexivos, sin tener exactamente la suæ noçon. Son los que se tyamæn VERBOS PRONOMINALES, u se puœden stremar dous typos:

1. los que mal a penæs s'usæn na fhorma pronominal, talque:

apiedase

queixase

condolese

suicidase

2. los que s'usæn tamien na fhorma cincielha, solo q'esta diffier ou pola noçon ou pola construcçon de la fhorma pronominal, talque, por casu:

debatir (= discutir) debatise (= lhuîthar)

inganhar (= mentir) inganhase (= equivocase)

Indicar que la -r de l infinitivu se pierde a l postponey un pronome personal amalgamando-se n una pallabra ùnica & que dirà sin hýphen.

Observaçon: Strema-se, na pràctica, el verbo reflexivo de l verbo pronominal por podese acrecentar a l primeiro, conforme la persona, læs expressiones a min mesmu, a ti mesma, a si mesmu, &c. Quando l reflexivo tien valor recìprocu, læs expressiones reforçantes passæn a ser uno a l outro, reciprocamente, mutuamente, &c.

VERBOS CUN ALTERNANCIA VOCÀLICA

Mũîthissimos verbos de la Fhala apresentæn differenciæs de timbre na vocal de l radical ou diphthongaçon conforme n elha arrecahiga ou non l accentu tònicu.

Talos verbos nel presente, connectivu I & imperativu suffren alteraçon vocàlica, ye dizir, lhevæn diphthongu ou alternæn vocal na sýllaba tònica. La diphthongaçon ou l alternancia affecta todelæs personæs de l presente & connectivu I, quitando la primeira & la segunda l plural que displaçæn l accentu tònicu a outra sýllaba.

Læs alteraciones vocàlicæs son læs que vienen:

E -> IE (PENSAR):

Observaçones:

• diphthongæn:

inrestrar (inriestro) aventar (aviento) inredar (inriedo) fherver (fhiervo) prender (priendo - quando quier dizir- abrotsar / arrestar) intregar (intriego).

• nun diphthongæn:

apretar (apreto) semar (semo) defender (defendo) fregar (frego) temblar (temblo) fhender (fhendo) prender (prendo – incender).

O -> UΠ(MOVER):

Observaçones:

• diphthongæn:

afhogar (afhuœgo) sorber (suœrbo) asconder (ascuœndo) responder (respuœndo) correr (cuœrro) coser (cuœso) coyer (cuœyo) sfhoyar (sfhuœyo) moyar (muœyo) aportar (apuœrto - tyigar)

• nun diphthongæn:

sonar (sona) costar (costa) apportar (apporto)

E -> I (SEGIR):

O -> U (COBRIR):

VERBOS IMPERSONALES

Nun teniendo subiectu, los VERBOS IMPERSONALES usæn-se invariablemente na 3ª persona l singular. Ansì:

1. los verbos q'exprimen phenòmenos de la naturaleza, cumo:

alborecer tyover nevar xaraçar amanecer orbayar atronar tuonar atapecer

2. el verbohaber na acepçon d' “existir” & l verbo fha(z)er quando indica tiempu que passou:

Houbo momentos de pànicu.

Ha cinco anhos que nun lu veo.

Verbos unipersonales

Son, talque ya ditho, UNIPERSONALES los verbos que pola suæ noçon solo admitten un subiectu de la 3ª persona intrambos singular ou plural. Ansì:

1. los verbos q'indicæn necessidà, conveniencia, sensaçones, quando tienen por subiectu un nome ou una oraçon substantiva, seya reduzida d'infinitivu, seya iniciada pol integrante que:

Convien salir mas ceho.

Pahecîu-mi que tyoraba.

2. los verbos acontecer, concernir & outros, cumo constar (= constituyise), assentar (caher bien daquè), &c:

Acontecîu lo que se speraba.

L exemplo nun concierne a l casu.

El lhibru consta de duæs partes.

Los vestidos assientæn-y bien.

La cena assentou-mi mal.

SYNTAXIS DE MODOS & TIEMPOS

MODU INDICATIVU

Cul MODU INDICATIVU exprime-se, n extenso, una acçon ou un stau que se consideræn na suæ realidà ou na suæ certeza, quier in referencia a l presente, quier a l pretèrito ou a l futuro. Ye fundamentalmente l modu de la oraçon principal.

UTILIZAÇON DE LOS TIEMPOS DE L INDICATIVU

PRESENTE

El PRESENTE L INDICATIVU usa-se:

1. Enunciando un fheithu actual, esto ye, q'occurre a l momento n que se fhala (PRESENTE MOMENTANEO):

Cahi tyuvia. Ye nœithe. Un oralin substitui la calor.

El cielo sta nidio, nun ha hi dala nublre pœn riba nòs.

2. Indicando acçones & stados permanentes ou que se consideren ansì cumo una verdà scientìfica, un dogma, un artìculu de lhey (PRESENTE DURATIVO):

La tierra tuœrce n torno la propria eixa.

Dîous ye paî de toda creatura.

3. Expressando una acçon habitual ou una facultà l subiectu, magar que nun stean exerciendo-se nel momento u se fhala (PRESENTE HABITUAL OU FREQÜENTATIVO):

Sou tìmidu: stando ante læs señoræs, digo fatadæs.

Como pouquissimo.

4. Marcando un fheithu futuru, mas pròximu; casu n que, por impedir qualquiera ambiguidà, se fhai accompañar normalmente d'un complemento adverbial:

Vou pa Francia.

Mañana mesmo vou pa Belo Horizonte & ende apaño l avion a Paris.

Outru dìæ vuœlvo, talvez spuœis de mañana, ou de la primavera.

IMPERFEITO

La propria denominaçon d'esti tiempu – PRETÈRITO IMPERFEITO – inseña l sou valor fundamental; el de designar un fheithu pretèritu, sì q'ansì sin concluir (imperfeito = non perfeito, sin acabar). Contien, puœis, una idea de continuidà, de duraçon de l processu verbal mas accentuada que los outros tiempos pretèritos, razon por que s'impresta specialmente a descripçones & narraçones d'acontecemientos pretèritos. Usarà-se ansì:

1. quando, pœl pensamiento, nos transportamus a una època passada & describimus lo que d'aquelha staba presente:

You fumaba, pensaba & appreciaba ve' los cabalhos rebiyando.

L aire spelurciaba-los a intrambos.

2. indicando, ente acçones simultaneæs, la que s'andaba processando n sobreveniendo la outra:

Fhalaba alto, & fhixzo acordar delhæs muyeres de gølpe.

Quando s'approximaba la nœithe, catarun-mi n un conflictu gurdu.

3. denotando una acçon passada habitual ou repetida (IMPERFEITO FREQÜENTATIVO):

Si l cacique martsaba, accompañaba-lu la tribu inteira.

Quando nun lu speraba, & apahecìæ, el coraçon venìæ-mi a la bouca.

4. designando fheithos pretèritos que se conciben cumo continuos ou permanentes:

Adaptabæn-se bien a la civilizaçon, puœis se considerabæn blrancæs.

Sentou n un muru que daba a l rîo, el diario næs manœs.

5. pol condicional, denotando un fheithu que seriæ conseqüencia cierta & immediata d'outru que nun occurrîu, ou nun podriæ occurrir:

Tuvier you los medios & esto tornaba-lo you una fhaziendona.

Si you nun fhuer muyer, diba tamien.

6. pol presente, cumo fhorma educada attenuando una affirmaçon ou una petiçon (IMPERFEITO CORTESÌA):

Dierun-mi l alta a hieri, & veniæ agradeceyos a los señores...

Pedro, veniæ exclusivamente por tratar cun vòs de negocios, non de vjsita.

PERFEITO

Indica una acçon concluida da fheitho, distanciando-se de l presente:

Xhantei cun una fhame devoradora & dormì cumo un totsu.

Alcei-me, amoriada, & baltiei a baxo.

• Correspuœnde-y una FHORMA COMPUŒSTA DE PERÌPHRASIS (tener + participio neutro) q'exprime normalmente la repetiçon d'un actu ou la suæ continuidà approximando-se a l presente. Exemplos:

Tengo visto l adversidà & tengo comprehendido los homes.

Tengo cruzaho l nuœssu paìs pœr itinerarios aleatorios.

Tengo scripto poemas abondo.

Observaçones:

• Exprimiendo una acçon repetida ou continua, el PERFEITO requier dir cun accompañamiento d'adverbios ou locuçones, cumo siempre(s), da vezo, freqüentemente, &c. Ansì:

Quantæs nœithæs passei pœr essa avenida.

Vini siempre que se mi pedîu.

In talos casos la idea de repetiçon ou continuidà nun se dà pœl verbo ma pœl adverbio que lo modifica.

• Nun ye ralra la utilizaçon de l PERFEITO pol FUTURO (ou perìphrasis correspondiente):

Quando tyigèmus alhà lantron, seguro que ya morrîu. (tenrà muœrto)

Differenciæs ente perfeito / imperfeito

Convien tener presentes læs distincçones que vienen d'utilizaçon de l PERFEITO & IMPERFEITO:

1. El IMPERFEITO exprime l fheithu pretèritu habitual; el PERFEITO, el non habitual:

Quando lu viæ, saludaba-lu.

Quando lu vì, saludei-lu.

2. L IMPERFEITO exprime l acçon durativa, & non la limitada n tiempu; el PERFEITO contrariamente indica l acçon momentanea, definida n tiempu. Comparai estos dous exemplos:

PLUSQUAMPERFEITO

1. El PLUSQUAMPERFEITO indica una acçon q'occurrîu primeiro q'outra acçon ya passada:

Quando volvì læs andarinæs sumieræn de la vilha.

Samuel approximou-se avisando que l taxi ya tyigaræ.

El monòlogo tornaræ-se tan fastidiosu que la xhente se disinteressou.

2. Arriendæs d'essi valor normal, el PLUSQUAMPERFEITO ye a denotar:

• Un fheithu que s'atopa vagamente n pretèrito, in phrases cumo læs que vienen:

Casaræ, tuvieræ fhiyos, non obstante nada d'esso lu tocaræ pœr drientro.

Al final podieræ fhaer que l mîou maron montaræ a la suæ oveya.

Nel cielo azul læs ùltimæs nublres scamparæn

• Un fheithu pretèritu n relaçon a l momento presente, quando se quier attenuar una affirmaçon ou una petiçon:

Venieræ por convencelu de que Pedro yera l sou amigu.

3. Usa-se tamien, da quando, el PLUSQUAMPERFEITO nel sitiu de:

• CONDICIONAL (ou la perìphrasis correspondiente):

Un pouco mas de sol, & fhueræ ya una brasa. (seriæ / tenriæ sido / diba ser, &c.)

Quexhieræ vese n un programma de television. (queriæ / tenriæ querido / diba querer, &c.)

• CONNECTIVU II:

Nota: Læs terceiræs personæs de l plural de l plusquamperfeito de los verbos de la segunda flexion gastabæn-se mũîtho ayures cun valor de pretèrito perfeito:

Quando venieræn atoparæn-se solos na casa

Quando venierun atoparun-se solos na casa.

Læs lheys d'aquelha nun tuvieræn xacìu pa quien læs votaræn

Læs lheys d'aquelha nun tuvierun xacìu pa quien læs votarun.

UTILIZAÇON DE LOS TIEMPOS DE L POTENCIAL

FUTURO

Utiliza-se:

1. indicando fheithos ciertos ou probables, posteriores a l momento n que se fhala:

Læs classes intamaran drientro de très dìæs.

Mudarèmunos a una casa nuœva n outra barriada.

Nun scribirei l poema.

2. exprimiendo incerteza (probabilidà, dulda, supposiçon) sobre fheithos actuales:

Quien anda eiquì? Serà un lhadron?

Serà q'esta vez quedarà n casa?

3. cumo expression d'una sùpplica, d'un deseo, d'un mandamiento, casu n que l ton de voz ye a amortecer ou arrefhorça'l character imperativu:

Morreras de guapa!

Honraras paî & maî.

4. næs affirmaçones condicionadæs, quando se refieren a fheithos de realizaçon probable:

Si pensares bien, veras que nun ye esto.

Si fhaes ansì, dominaras cumo reyna.

Correspuœnden-y læs perìphrases que vienen:

1. PRESENTE d' HABER + (DE) + INFINITIVU l verbo principal, exprimiendo la intençon de realizar un actu futuru:

Ha hi roupæs q'hei (de) vestir & pallabræs q'hei (d)'ascuîthar.

Sou indagora rapazucu & hei (de)trabayar.

2. PRESENTE de TENER + (DE) + INFINITIVU l verbo principal, indicando una acçon futura de character oblrigatoriu, independiente, puœis, de la voluntà de l subiectu:

Tenemus (de) fhaer da nuœvo l mundo

Aquelha hora teniæ (de) tyigar.

Tienes (de) resolver esso de mano.

3. PRESENTE de (D)IR + INFINITIVU l verbo principal, indicando una acçon futura immediata:

Vamus intrar nel mar.

Vaî casar cul mîou meyor amigu.

Vou substituyir a l administrador.

4. TENER + PARTICIPIO NEUTRO (perìphrasis de futuro compuœsto):

• indicando q'una acçon futura serà consumada intantes q'outra:

Quando mañana fhales cun tou paî you ya tenrei fhalaho cun elhi.

Drientro de cinco dìæs tenrehes acabaho d'egua'l segundu nivel.

Los homes seran prisioneiros de læs structuræs que tenran creaho.

• exprimiendo la certeza d'una acçon futura:

N oîtho dìæs tenremus dormido l nuœssu ùltimu suœnhu.

Solo l denheiro perdurarà & nun tenrà sido vanu l mîou sfhuœrçu de vida.

• exprimiendo incerteza (probabilidà, dulda, supposiçon) sobre fheithos pretèritos:

Tenrà passaho la galerna?

Quanto tiempu y tenrà lhevaho a elhi fhaer essi camin?

Nun sei si m'inganho, non obstante cuido que nin una sola vez lo tenrà pago.

El perru vien de l fhundu l sablon – daquien lu tenrà abandonaho?

CONDICIONAL

El CONDICIONAL usa-se:

1. designando acçones posteriores a la campaña n que se sta fhalando:

Tienes la certeza que nun diriæ repentise tan gran sacrificio?

De puœis d'instalada, l academia diriæ tranformase n suæ casa.

Quien diriæ ser aquel home que staba de pie, cabo l corredor?

MODU CONNECTIVU (Subiunctivu / Coniunctivu)

Indicativu & connectivu

Quando nos valimus de l MODU INDICATIVU, consideramus el fheithu expressu pol verbo cumo ciertu, real, seya n presente, seya n pretèrito, seya n futuro.

Al usa'l MODU CONNECTIVU, ye da fheitho diversa la nuœssa attitude. Incararà-se, intos, la existencia ou non existencia l fheithu cumo una cousa incierta, duldosa, eventual ou mesmamente irreal.

Comparai estæs phrases:

Decurrencia d'essæs distincçones, podrà-se, de magar ya, stablice' los segientes principios extensos de la utilizaçon de los dous modos næs oraçones subordinadæs substantivæs:

1. L INDICATIVU utiliza-se polo commun næs oraçones que completæn la noçon de verbos cumo affirmar, comprehender, comprobar, creher (n orientaçon affirmativa), dizir, pensar, ver, verificar.

2. El CONNECTIVU ye l modu que se requier næs oraçones que dependen de voluntà, de sùpplica, de condiçon & outræs correlatæs. Ye l casu, por exemplo, de los verbos desear, duldar, sentir, negar, ordinar, persuadir, prohibir, querer, rogar & supplicar.

UTILIZAÇON DE L CONNECTIVU

Cumo l propriu nome indica, el CONNECTIVU (del lhatino connectivus = que val pa connectar) denota q'una acçon, indagora non realizada, se concibîu cumo connectada a outra, expressa ou subintendida de la que depende (d'ende la designaçon alternativa SUBIUNCTIVU, preferida por outros). Usa-se normalmente na oraçon subordinada. Quando s'usa n oraçones absolutæs, ou oraçones principales, invuœlve siempre l acçon verbal d'un matiz affectivu q'accentùa fhuœrtemente la expression de la voluntà de la persona que fhala.

Connectivu independiente

Usando-se n oraçones absolutæs, n oraçones cordinadæs ou n oraçones principales que se van examinar a baxo:

1. un deseo, una ardencia, un anhelu, un pruyidu, un Naguar, un Olibar:

Que læs horæs vuœlvan siempre, læs mesmæs horæs!

Tyuœvan hymnos de gloria na tuæ alma!

2. una hypòthesis, una concession:

Que la tuæ mùsica seya l rhythmu d'una conquista!

3. una dulda (normalmente cul adverbio talvez, egual ou quiçà(bes)):

Paula talvez lu tyame por telèphono de nœithe.

Un perru quiça lhadreou muœrda.

4. un mandau, una prohibiçon (na 3ª persona):

Que nun s'apage esti lhume!

5. una exclamaçon denotadora d'indignaçon:

Rayos partan la vida & quien ende ande!

Diaños te lheven!

Observaçones:

• Ve-se q'estæs oraçones polo commun s'inicien por que, partìcula de classificaçon diffìcile, puœis el sou valor, nel casu, ye mas affectivu que racional. Ye una specie de prefixu connexional, peculiar a l connectivu.

• La exclamaçon viva! / puxa! ye un vieyu connectivu, q'outrora concordaba siempre cul sou subiectu. Wœy la concordancia ye facultativa, por acquiri'l singular el valor d'exclamaçon.

Viva (puxa) los militares!

Connectivu n subordinaçon

El connectivu ye por excelencia l modu d'oraçon subordinada. Usa-se tanto næs SUBORDINADÆS SUBSTANTIVÆS, cumo næs ADIECTIVÆS & næs ADVERBIALES.

Usa-se normalmente l CONNECTIVU quando la ORAÇON PRINCIPAL exprime:

1. la VOLUNTÀ (nos matizes que van de mandar a desear) cun referencia a l fheithu de que se fhala:

Nun quiero que se me xhulge sin pudor.

Sì q'ansì presta-mi que se me considere un amigu.

2. un SENTIMIENTO, ou una APPRECIAÇON que s'emitte cun referencia a l propriu fheithu n causa:

Peyor seriæ que nos açoutaren d'eiquì.

You queriæ que fhueres trabayador de la impresa.

3. la DULDA que se tien quanto a la realidà l fheithu que s'enuncia:

Daba-y la lherça de que you me tornare malu, de que lu trate mal na vieyeira.

Nun creho q'elha tyore ya.

Næs oraçones adiectivæs

El CONNECTIVU ye de rieglra næs oraçones adiectivæs q'exprimen:

1. una meta que se pretende cutir, una conseqüencia:

La moça procuraba trahelu a una realidà q'arrevivier fhogeiræs muœrtæs.

Na fiesta quiero cousæs que yos presten a los que convidèmus.

2. un fheithu improbable:

Como diba saber que you podier contraria' la oppinion de los amigos?

Tiempu abondo nun houbo quien lu convincier de volver alhà.

3. una hypòthesis, una coniectura, una simulaçon:

Intos nun habrà un dreithu civil que y garantize la casa?

Næs oraçones adverbiales

Næs ORAÇONES SUBORDINADÆS ADVERBIALES el CONNECTIVU, n extenso, nun tien valor propriu. Ye un meru instrumento syntàctico d'usu que se regula pœr ciertos connectores.

In principio, puœde-se dizir que l CONNECTIVU ye de rieglra de puœis de los connectores:

1. CAUSALES que niegen la idea de la causa (nun ... porque..., nun ... que...):

Deixei-me dir tras aquelha tenrura, nun ye que nun la comparta, sì q'ansì prestaba.

Nun ye que nun la quexhier amar, amar mènos, sin tantu suffrimiento.

2. CONCESSIVOS (magar, magar que, (a) inda que, indagora, puœsto que, mesmo que, bien que &c.):

A l puœblro nun y prestæn los assassinos, magar q'invidie los valientes.

Magar que l muœrtu se tyamare Adalardo, nun yera pariente de nuœsso.

3. FINALES (pa que, a fin de que, porque):

A fin de que todo arretome la tranquillidà inicial, fhairiæn falta horæs.

4. TEMPORALES, que marquen l anterioridà (inantea que, ta que, & semeyantes):

Vagarà-y mũîtho ta que la probe assiente xhuizio.

Una cousa fhai falta dizir primeiro de que me scaheiça.

Usa-se tamien el CONNECTIVU n razon de se'l modu de lo eventual & de lo phantasioso, næs:

1. ORAÇONES COMPARATIVÆS iniciadæs pol hypothètico cumo si:

Læs piernæs cimblabæn-mi cumo si todolos nervios mi stuvieren cutiendo.

Cantabæn los pitos na curripa cumo si fhuer l alborecer.

2. ORAÇONES CONDICIONALES, u la condiçon ye irrealizable ou hypothètica:

Si vier el sol, todo cambiaba.

3. ORAÇONES CONSECUTIVÆS q'exprimen “simplemente una concepçon, un fin u se pretende aportar & non una realizaçon”:

Interrumpîu la martsa de fhorma q'elha pudier aportar a la suæ veira.

Substitutos de l connectivu:

Delhæs de vezes la construcçon cul CONNECTIVU ye pesada ou malsonante. Convien, n estos casos, substituyila por una fhorma expressional equivalente.

Ente los substitutos possibles de l CONNECTIVU, han amentase:

1. INFINITIVU, comparai estæs phrases:

El professor mandou que l alumnu interpretare un textu.

El professor mandou a l alumnu interpretar un textu.

Exhortaba a los compañeiros a que continuaren la resjstencia.

Exhortaba a los compañeiros a continua' la resjstencia.

Al puœblru nun y prestæn los assassinos, magar q'invidie los valientes.

Al puœbru nun y prestæn los assassinos, magar invidia' los valientes.

2. GËRUNDIO, principalmente næs oraçones condicionales. Comparai estæs phrases:

Si (a)garrares el camin normal, tyigabæs primeiro.

(A)garrando l camin normal, tyigabæs primeiro.

Si intainàræmus, pilhàbæmus-lu.

Intainando, pilhàbæmus-lu.

3. NOME ABSTRACTU, comparai:

Si volvieres, dibæn-te recibir bien.

La tuæ vuœlta diba ser bien recibida.

Creho q'elhi sea innocente.

Creho na suæ innocencia.

4. CONSTRUCÇON ELLÌPTICA, comparai:

Que seyan ricos ou que seyan probes, que seyan blrancos ou que seyan negros, todos son ermanos pante la lhey.

Ricos ou probes, blrancos ou negros, todos son ermanos pante la lhey.

Observaçon: cumo ya se dixo, la substituçon de l CONNECTIVU II pol PLUSQUAMPERFEITO ye a dase n todæs circumstanciæs, siendo equivalentes, dependiendo mal a penæs de l stylu personal & de la intensidà subiectiva que se y quiera dar (na variedà central quanto si mas nun se ye a stremar phoneticamente).

Tiempos de l connectivu:

Dixo-se anteriormente que læs fhormæs de l CONNECTIVU enunciæn l acçon de l verbo cumo eventual, incierta ou irreal, dependiendo strẽithamente de la voluntà, la phantasìa ou l sentimiento de quien læs utilizar. Por esso, læs noçones temporales que contienen nun son precisæs de la mesma maneira que læs q'expressæn læs fhormæs de l INDICATIVU, denotadoræs d'acçones que se conciben na suæ realidà.

Fheitha essa advertencia, direi examina' los principales valores de l CONNECTIVU.

1. El CONNECTIVU I ye a indicar un fheithu:

• presente:

Nun quier dizir que se conhoçan los homes quando se dulda d'elhos.

La pena ye que los nenhos stean tan mal provistos de roupa.

• futuru:

El dìæ n que nun fhaiga ya rir un nenhu, vou vender piescos na feîra.

Que se mi paren los pulsos si te deixo de querer.

Quando puœda, passarei pœr ende.

Fhai cumo sabias. (sàbias)

2. El CONNECTIVU II ye a tener valor:

• pretèritu:

Todolos domingos, tyovier ou fhexzier sol, staba you ende.

Nun habiæ intençon q'elhi nun y confessare, conseyo que nun y pedier.

• presente:

Si tuvieres coraçon, teniæs-lo todo.

• futuru:

Si elha fhuer de tanta guapura cumo dizis... confesaremus la verdà.

Unde fhueres fhai lo que vieres.

MODU IMPERATIVU

Fhormæs de l imperativu

Ha hi dous IMPERATIVOS: unu AFFIRMATIVU, outru NEGATIVU.

L IMPERATIVU AFFIRMATIVU tien fhormæs propriæs solo pa læs segundæs personæs (subiectos tu & vòs). La primer persona plural formarei-lu periphrasticamente: vamus + INFINITIVU (ex. vamus fhalar). Læs outræs personæs expressæn-se pœlæs fhormæs correspondientes de l CONNECTIVU I.

L IMPERATIVU NEGATIVU nun tien fhormæs propriæs. Expressa-se la fhorma singular cun la mesma de l CONNECTIVU; la plural, dirà n INFINITIVU.

UTILIZAÇON DE L MODU IMPERATIVU

N extenso, usalu tien-se la intençon d'exhortar a l nuœssu interlocutor a complri' l acçon indicada pol verbo. Ye, puœis, el modu de la exhortaçon, de l conseyo, de l convite, de l mandau, de la òrdine.

Tanto l IMPERATIVU AFFIRMATIVU cumo l NEGATIVU ùnicamente s'usæn n oraçones absolutæs, n oraçones principales, ou n oraçones cordinadæs. Intrambos puœden exprimir:

1. un mandau, una òrdine:

Calha, nun digas nada.

Cavai, cavai aina!

2. una exhortaçon, un conseyu:

Sei todo n cada cousa. Pon quanto yes no mìnimo que fhaes.

Mira l camin, que baxæs sonàmbulu.

3. un convite, una sollicitaçon:

Anda ve'l mîou paìs de romerìæs & processiones.

Venide ver! Venide ascuîthar, homes de tierra extraña.

4. una sùpplica:

Nun me deixes solu!

Usa-se tamien l IMPERATIVU incamentando pa una hypòthesis in vez d'asserçones condicionadæs expressæs por SI + CONNECTIVU:

Mirai esti lhibru, & conhocerehes el Brasil. (Si mirahes esti lhibru, conhocerehes el Brasil)

Supprimide la comma, & la significaçon quedarà mas clara. (Si supprimihes la comma, la significaçon quedarà mas clara)

Releva ponderar indagora que l IMPERATIVU s'enuncie n presente, non obstante na realidà esti “presente l imperativu” tien valor d'un futuru, puœis l acçon q'exprime sta por realizase.

Substitutos de l imperativu

La fhala offreç-nos outros medios pa exprimi' los diversos matizes que s'apresentæn pœl IMPERATIVU: Ansì:

1. un mandau ye a ser enunciau por phrases nominales, ou por simple exclamaçon:

Fhœw!

Silencio!

Manœs a riba!

Salientai, por ende, que n essæs phrases, u la suppression de l verbo arrefhuœrça l ton de commandu, læs pallabræs ou locuçones vocabulares pierden el sou valor propriu denotando una idea verbal de l acçon. Puœde-se por tanto stablice' læs equivalenciæs que vienen:

Fhœw! (dispara! fhai fhœw!)

Silencio! (calha-te! sta-te calhada!)

Manœs a riba! (alça læs manœs! ponga læs manœs n alto u se vean!)

2. ciertos tiempos de l INDICATIVU, cumo dixi a l studiar esti modu, son a utilizase cun valor d'imperativu. Ansì:

• cul PRESENTE attenuarà-se la rudeza de la fhorma imperativa n phrases cumo:

Señor, trahehes-mi l denheiro mañana. (trahèi-mi l denheiro mañana.)

Vòs tomahes l remedio que s'indica. (tomai l remedio que s'indica.)

• cul FUTURO attenuarà-se ou arreforçarà-se l character imperativu de phrases cumo:

Tu diras cun migo. (ven cun migo)

Nun mataras. (nun mates)

Esto a comuña cun la intonaçon que se yos impreste.

3. el CONNECTIVU II transforma l mandau n una simple recommendaçon in phrases cumo læs que vienen:

& Si vos calharehes? (calhai!)

& Si venieres na hora exacta! (ven a la hora exacta)

4. cul valor d'IMPERATIVU IMPERSONAL usæn-se:

• l INFINITIVU (principalmente na expression d'un commandu, d'una prohibiçon, a parte de l usu n NEGATIVO na 2ª persona plural):

Martsar!

Dreitha, volver!

Nun firma' la pruœba.

Nun fhalar a l conductor quando gìa.

Nun fumar.

• el GËRUNDIO (construcçon ellìptica, de valor normalmente depreciativu pante quien recibe l mandau):

Andando! (ve-te andando! anda!)

Corriendo! (ve-te corriendo! corri!)

5. resalta sobre maneira la significaçon de l verbo n perìphrasis formada por (d)ir (n IMPERATIVU) & de l verbo principal (n INFINITIVU):

Nun te vas afhogar, muçu!

Nun mi vaigas dizir que fhoi l Diaño!

6. in phrases d'intonaçon interrogativa, usa-se non ralro l INFINITIVU l verbo q'exprime l mandau antecedidu de fhormæs de l PRESENTE ou de l IMPERFEITO l verbo querer:

Querehes alçavos? (alçai-vos!)

Quieres tranca' la ventana? (tranca la ventana!)

7. Pol amor de fhazer senti' la intervençon de la persona que fhala, aveza-se subordina'l verbo denotador de l acçon que ha complrise a outru verbo, que marca la voluntà l locutor:

Quiero que vuœlvas a schuœla! (volvi a schuœla)

Ordeno-ti que mi respondas! (respondi-mi!)

USU DE LÆS FHORMÆS NOMINALES

Characterìsticæs

Son læs FHORMÆS NOMINALES de l verbo l INFINITIVU, el GËRUNDIO, & l PARTICIPIO.

Characterizæn-se todæs por nun poder exprimir de por si nin el tiempu nin el modu. El sou valor temporal & modal anda siempre n dependencia l contextu n q'apahecen.

1. l INFINITIVO apresenta l processu verbal in potencia; exprime la idea d'acçon, aproximando-se, ansì, a l nome:

Nun dizir nada, tyorar, suffrir por suffrir, solo you suffriæ. Ta l tyantu coayar na retina.

2. el GËRUNDIO apresenta l processu verbal in cursu & fhai funcçones exercidæs pol adverbio ou pol adiectivu.

Puxando l barcu tierra a drientro, ye mesmamente possible dir alhende.

Ascuîthaba l cantar de carros de wœi, tyorando, de per lhøñe.

3. L PARTICIPIO apresenta la consequencia l processu verbal; accumula læs characterìsticæs de verbo cun læs d'adiectivu, podiendo, in ciertos casos, recibir cumo esti læs desinenciæs de los très gëneros & de l plural.Unæs de læs scenæs stuvo filmada n una casa l lhogar, bien illuminada, intyena de la caciya mas diversa.

USU L INFINITIVU

L INFINITIVU utiliza-se:

• in phrases impersonales, ou seya, quando nun se refieren a subiectu dalu:

cumo subiectu. N esti casu acceita dir precedidu de l artìculu el:

(El) beber vino tinto cun moderaçon ye bøno pa l coraçon.

(El) tyigar a un alcuœrdu cul syndicatu solucionariæ l problema.

• quando tien valor d'imperativu (specialmente la 2ª persona plural quando negativa, in positivo cun la preposiçon a):

Nun martsar d'eiquì!

A formar! – glrayou l colonel.

• quando se precede de la preposiçon de valiendo de complemento nominal a adiectivos cumo fàcile, possible, bøn, raro, & outros semeyantes:

Aquelhæs cartæs de lhettra menuda son impossibles d'interpretar.

Ha hi decisiones fàciles de caltener, alcordançæs diffìciles d'apartar.

• quando ye parte d'una locuçon verbal & nun se distancia de l sou auxiliar:

Los pitos intamaræn cantar.

Mañana vamus passa'l dìæ a fhuœra.

• quando depende de los auxiliares causativos (deixar, mandar, fha(z)er, & synònymos) ou sensitivos (ver, sentir, ascuîtar & synònymos) & bien immediatamente lhœw d'essos verbos ou separa-se solo d'elhos pol sou subiectu, expressu por un pronome obliquu:

Elha vîu-los martsar pouco a pouco.

Deixæs corre' los dìæs sin fhaer nada.

• cumo complemento directo, quando l subiectu l verbo flexionaho & l subiectu l infinitivo ye l mesmu.

Quier andar pœr todu l mundo. [elhi quier / elhi anda]

Prefiero quedame n casa. [you prefiero / you me quedo]

Nun quier salir sola de nœithe. [elha nun quier / elha sal]

• cumo modificador d'un nome:

Podiæ prestati l ardencia de beber un bøn vasu vino sin pagar una fortuna.

Fhaigo-me a la idea de star de vacaciones.

• cumo modificador d'un adverbio:

de momento, læs duæs partes andæn lhøñe de tyigar a un alcuœrdu.

• cumo modificador d'un adiectivu:

Suffre crises diffìciles de controlar.

Infinitivos nominales

Ha hi infinitivos que son a nominalizase & tornæn-se intos nomes masculinos, fhaziendo l plural cun -es (el singular dirà n mayùscula):

L Alborecer (l aurora)              Los alboreceres

El Pahecer (la oppinion)          Los paheceres

L Atapecer (el scurecer)           Los atapeceres

El Pesar (la pena)                    Los pesares

El Poder (la capacidà)             Los poderes

El Deber (la oblrigaçon)         Los deberes

El Saber (el conhocemiento)  Los saberes

L Haber (los bienes)              Los haberes

El Ser (l ente)                        Los seres.

Neutralizaçon de l connectivu cul infinitivu

1. cul connectivu I:

Ha hi quien mi lo passar. (ha hi quien mi lo passe)

Tengo quien mi lo contar. (tengo quien mi lo cuœnte)

Nun tien quien y lo fhazer. (nun tien quien y lo fhaiga)

2. cul connectivu II:

Nun atopaba quien la ascuîthar. (nun atopaba quien la ascuîthare)

Habiæ de sobra quien lu querer. (habiæ de sobra quien lu quexhier)

3. cul imperativu negativu:

Nun vos açoutar. (nun vos açoutehes)

Nun mi tyorar. (nun mi tyorehes)

• Delhos verbos d'influencia tamien puœden dir tres infinitivu. Esta construcçon val d'alternativa a l usu l connectivu n una fhorma impersonal:

Mandou eguar una pyràmide. (= mandou q'iguaren una pyràmide)

El gubierno prohibîu amosa' læs photos. (= el gubierno prohibîu que s'amosaren læs photos)

• Pronome de complemento indirecto + verbo + infinitivu: Esta construcçon cumo alternativa a l usu de l connectivu mal ye possible n casos u l verbo principal expressa influencia (mandato, permissu, prohibiçon):

El doutor prohibîu-y txubir & baxar scaleiræs. (El doutor prohibîu-y que txuba & baxe scaleiræs.)

Incamentou-lu pa garrar vacaciones. (incamentou-lu pa que garrare vacaciones.)

• Pronome de complemento directo + verbos deixar, fha(z)er, convidar a, oblrigar a + infinitivo: Ye l mesmu casu que l anterior, sì q'ansì cun los verbos gasta-se l pronome complemento directo:

Nun la deixæn salir de nœithe. (= Nun la deixæn que salga de nœithe)

Los amigos convidarun-los a passa' læs vacaciones cun sigo.

• Pronome de complemento directo + verbos de percepçon + infinitivu:

Anhos ha, sentì-lu tocar n un concierto.

Vi-los salir de l cotse.

• Pronome de complemento indirecto + expresion impersonal + infinitivu:

A los hospitales yos ye impossible satisfaze' la demanda actual de transplantes.

Al exèrcitu resulta-y diffìcile intama' los lhabores de reconstrucçon.

 Usos idiomàticos de l infinitivu

• A + infinitivu: expressa mandatos.

A correr a fhuœra de casa hagora mesmo!

• A L + infinitivu: expression temporal que s'usa pa indicar que l acçon expressa pol infinitivu occurre a l in par de l acçon expressa pol verbo principal.

A l salir de l trabayu atopei-me cun la tuæ ermana.

Los medios de communicaçon interrumpierun los sous programmas a l conhocese la noticia.

• DE + infinitivu: Tien valor condicional:

De veni' l anhu que vien, quedamus an ca l tìu læs fhuœlgæs.

• CUN + infinitivu: apresenta un valor concessivu/condicional, equivalente a magar que ou si:

Cun glrayay nun vas consegir nada. (magar que y glrayes nun vas consegir nada.)

Piensa que cun dir a classe ya mereç un diez. (piensa que si vaî a classe ya mereç un diez)

• POR + infinitivu: apresenta un valor causal, equivalente a "porque / puœsto que / cumo + verbo n indicativu":

Trancæn la quintana de la Magdalena por carecer de medidæs de seguridà (porque careç de medidas de seguridà.)

Un nenhu de seys anhos tienen-lu suspensu de la schuœla por lhevar una pistola d'awa. (porque lhevaba una pistola d'awa)

Connectivu n subordinaçon

El connectivu ye por excelencia l modu d'oraçon subordinada. Usa-se tanto næs SUBORDINADÆS SUBSTANTIVÆS, cumo næs ADIECTIVÆS & næs ADVERBIALES.

Usa-se normalmente l CONNECTIVU quando la ORAÇON PRINCIPAL exprime:

1. la VOLUNTÀ (nos matizes que van de mandar a desear) cun referencia a l fheithu de que se fhala:

Nun quiero que se me xhulge sin pudor.

Sì q'ansì presta-mi que se me considere un amigu.

2. un SENTIMIENTO, ou una APPRECIAÇON que s'emitte cun referencia a l propriu fheithu n causa:

Peyor seriæ que nos açoutaren d'eiquì.

You queriæ que fhueres trabayador de la impresa.

3. la DULDA que se tien quanto a la realidà l fheithu que s'enuncia:

Daba-y la lherça de que you me tornare malu, de que lu trate mal na vieyeira.

Nun creho q'elha tyore ya.

Næs oraçones adiectivæs

El CONNECTIVU ye de rieglra næs oraçones adiectivæs q'exprimen:

1. una meta que se pretende cutir, una conseqüencia:

La moça procuraba trahelu a una realidà q'arrevivier fhogeiræs muœrtæs.

Na fiesta quiero cousæs que yos presten a los que convidèmus.

2. un fheithu improbable:

Como diba saber que you podier contraria' la oppinion de los amigos?

Tiempu abondo nun houbo quien lu convincier de volver alhà.

3. una hypòthesis, una coniectura, una simulaçon:

Intos nun habrà un dreithu civil que y garantize la casa?

Næs oraçones adverbiales

Næs ORAÇONES SUBORDINADÆS ADVERBIALES el CONNECTIVU, n extenso, nun tien valor propriu. Ye un meru instrumento syntàctico d'usu que se regula pœr ciertos connectores.

In principio, puœde-se dizir que l CONNECTIVU ye la norma de puœis de los connectores:

1. CAUSALES que niegen la idea de la causa (nun ... porque..., nun ... que...):

Deixei-me dir tras aquelha tenrura, nun ye que nun la comparta, sì q'ansì prestaba.

Nun ye que nun la quexhier amar, amar mènos, sin tantu suffrimiento.

2. CONCESSIVOS (magar, magar que, (a) inda que, indagora, puœsto que, mesmo que, bien que &c.):

Al puœblru nun y prestæn los assassinos, magar q'invidie los valientes.

Inda que l muœrtu se tyamare Adalardo, nun yera pariente de nuœsso.

3. FINALES (par que, a fin de que, porque):

A fin que todo arretome la tranquillidà inicial, fhairiæn falta horæs.

4. TEMPORALES, que marquen l anterioridà (inantea que, ta que, & semeyantes):

Vagarà-y mũîtho ta que la probe assiente xhuizio.

Una cousa fhai falta dizir primeiro de que me scaheiça.

Usa-se tamien el CONNECTIVU n razon de se'l modu de lo eventual & de lo phantasioso, næs:

1. ORAÇONES COMPARATIVÆS iniciadæs pol hypothètico cumo si:

Læs piernæs cimblabæn-mi cumo si todolos nervios mi stuvieren cutiendo.

Cantabæn los pitos na curripa cumo si fhuer l alborecer.

2. ORAÇONES CONDICIONALES, u la condiçon ye irrealizable ou hypothètica:

Si vier el sol, todo cambiaba.

3. ORAÇONES CONSECUTIVÆS q'exprimen “simplemente una concepçon, un fin u se pretende aportar & non una realizaçon”:

Interrumpîu la martsa de fhorma q'elha pudier aportar a la suæ veira.

 Perìphrases d'infinitivu

• ACABAR (DE) + infinitivu: perìphrasis que tien un valor perfectivu. Expressa per fhaese l acçon n un pretèrito punctual immediato. La preposiçon ye voluntaria:

Acabæn (de) tyamate de l trabayu.

Nun te deixamus salir ta que nun acabæs (de) xhantar.

• ACABAR POR + infinitivu: perìphrasis que tien un valor terminativu. Expressa acaba' l acçon n un puntu temporal concretu & d'un modu determinau supponiendo l intamu d'outra acçon consecutiva:

Si lo piensæs de verdà acabæs por deixalo todo

Yera tan diffìcile aquelho q'acababæs por terrecelo.

• ANDAR A + infinitivu: perìphrasis de valor imperfectivu. Expressa disindulrcase una acçon continuamente sin indica'l final:

Essos solo andæn a provocanos.

Alcuœrdo-me dela q'andabæs a velæs venir.

• DEBER (DE) + infinitivu: ye una perìphrasis de probabilidà. La utilizaçon de la preposiçon ye facultativa:

Deben (de) se' læs duæs.

Debriæn (de) mancase a l dir in bicycleta.

• DEIXAR DE + infinitivu: perìphrasis de significaçon perfectiva. Expressa acabar una acçon prolongada n tiempu da fheitho n un intrin determinau:

Deixaræn de fhalase.

Deixei de fumar ha cinco anhos.

Nun deixæn d'insultar a los outros.

• DIR + infinitivu: ye la perìphrasis de futuru pròximu:

Vas baltiar pœlæs scaleiræs.

Vaî fhalar cun la professora la rapazina l vienres que vien.

Los consuœgros dibæn veni'l sabbado.

Nota: in Miranda esta perìphrasis ye IR A + infinitivu.

• INTAMAR + infinitivu: (pante min q'esti verbo nun lheva la preposiçon a!) ye una perìphrasis incoativa, d'ende q'expresse l inicio d'una acçon. Indiquæn lo mesmo læs perìphrases cun verbos de significaçones ermanæs d'intamar, talque: impeçar a, principiar a, cominçar a, iniciar a, (d)eithar a:

Intamou tyover pœla nœithe.

Impeçabæn a trabayar a læs oîtho.

Cominçaræn a xhogar aina.

• HABER (DE) + infinitivu / HABER (A) + INFINITIVU: son intrambæs perìphrases d'oblrigaçon, HABER (A) ye mas d'Occidente; cun preposiçon aveira-se mũîtho cabo l valor de tiempu futuro. Utilizaçon de preposiçones cun todo facultativa:

Has (de/a) deixami læs tyaves.

Habiæn (de/a) diziyi que s'afhatare un pouco.

Nun hemus (de/a) scaeice'l avisu que nos dierun.

• HABER QUE + infinitivu: ye perìphrasis d'oblrigaçon. Gasta-se mal a penæs na 3ª persona de l singular & refier-se a oblrigaçones de personæs (nunca d'animales ou cousæs):

Ha hi q'aconceyar a todolos vizinos mañana.

Habiæ que fhalar cul amu mañana mesmo.

Habrà q'aguardar dous dìæs mas pa semar.

• TYIGAR A + infinitivu: ye una perìphrasis terminativa. Exprime que l acçon acaba n un puntu concretu n tiempu & d'una maneira determinada, supponiendo l intamu d'outra acçon consecutiva:

Teniæn tantæs duldæs que tyigarun a introgay-lo a l advogau.

Passabæn tanta fhame que tyigabæn a per comer pœlos pulgos.

• APARAR DE + infinitivu: Indica final d'una acçon:

Quando venìæs aparou de fhazer sol.

Aparæstis de cantar por fhadialos.

• PODER + infinitivu: Tien duæs significaçones. Exprime capacidà de fhaer daquè:

Si me dexahes puœdo arrecostinar essa caxa.

Nun puœdes comer essi platau tan grande.

• Tamien exprime una possibilidà de daquè succeder:

Nun vos infhoutar n elhi por podey occurrise qualquiera cousa.

Mañana podriæ nevar.

• QUITASE DE + infinitivu:abandonar un vezu ou zuna:

Arsenio quitou-se de fumar ha dous anhos.

Ya nun salgo mas. Quitei-me de dir de vacaciones.

• SER A + infinitivu / SER PA + infinitivu: Expressa capacidà de daquè realizar:

Yes a fhazelo de sobra sin problemas.

Cansæsti tanto que nun yes nin pa txubir essa rimada.

Nun yèræmus a abri' los wœyos.

Pepin ye a fhazelo solu? Si sohes pa convencelu...

• SER QUIEN A + infinitivu / SER QUIEN PA + infinitivu: Equival a la perìphrasis anterior, solo que cun usu limitau a personæs:

Nun yes quien a txubir essa cuœsta?

Nun yèræmus quien p'abri' los wœyos.

Pepin ye quien a fhaelo solu? Si sohes quien a convencelu...

Læs nenhæs nun son quien a xhogar cun la trolha la caleya.

• STAR PA + infinitivu: Exprime una acçon per pròxima:

Sta pa tyover.

Essa parede sta pa baltiar a baxo.

Ana Marìa sta pa venir n un intrin.

• STAR POR + infinitivu: Exprime querencia por fhaer una cousa, intençon:

Stou por diziyos quatro cousæs bien dithæs.

La suæ ermana staba por sofhitalu, sì q'ansì desistîu.

Stou por fhaelo.

• TENER (DE) + infinitivu: Exprime intençon percibiendo-se cumo oblrigaçon externa, cun un aquel claru de futuro. Preposiçon facultativa:

Tengo (de) txubir a l àrbolre, tengo (de) coye' la flor.

Tien (d')incuriosar todu l quartu de los trebeyos que tien sparcidos.

Tenìæn (de) cantar meyor.

• TENER QUE + infinitivu: Siendo equivalente a l anterior, gastarà-se de preferencia n phrases u l "QUE" ye pronome relativu, ou seya, quando stablicier relaçon ente oraçones ou cun daquè expresso anteriormente:

Mas nada tengo que fhalar.

Nòs teniæmus mũîtho que fhazer, nun podiæmus perder tiempu.

Tengo mũîtho que deprehender de mîos paî & maî.

Tengo que lo ver por migo mesmu. (notai eiquì que l pronome pide pròclisys)

• VENIR A + infinitivu: Exprime q'una acçon se produz d'una maneira approximada ou incompleta:

Essi lhibru vien a costati unos dolze euros.

Cun essæs pallabræs vien a dizinos que læs nuœssæs sperançæs nun tienen xacìu.

• VENIR DE + infinitivu: ye una perìphrasis perfectiva q'equival a acabar (de) + infinitivu. Exprime que l acçon se per fhai nun pretèrito punctual immediato:

Vien de dizimi que nun lo ye a fhaer.

Vien de tyover, sta acabante baltiar una tuœna.

Vien de tyigar d'una travessìa per lhonga.

• VOLVER (A) + infinitivu: perìphrasis iterativa. Exprime produzise una acçon ya acabada outra vegada; preposiçon facultativa:

Fhuerun a Paris, sì q'ansì volveran (a) dir inguanho.

Tu volvi (a) fhaelo & arrecostina cun læs conseqüenciæs.

Introgei-yi-lo, a l nun me contestar, volvì (a) introgay-lo.

• TORNAR (A) + infinitivu: egual que volver + infinitivu:

Fhuerun a Paris, sì q'ansì tornaran (a) dir inguanho.

Tu torna (a) facelo & arrecostina cun læs consequenciæs.

Introgei-yi-lo, a l nun me contestar, tornei (a) introgay-lo.

A l in par, l INFINITIVU ye a poder incrementase cun delhos de suffixos por arrefhorça' la expressividà (aveza concordar in masculino):

Ve-te a cagarin, nenhu, deixa-me n paz.

Observaçon: la -r de l infinitivu disapaheç a l postponey un pronome personal ou un artìculu (cul artìculu substitui-la un apòstrophu):

Van fhaevos un plan pa læs vacaçones.

Has dizimi quando vienes.

Dà-mi un cousu p'apañayos læs cousæs que tienen tiradæs pœl suœlu.

Curia' los nenhos.

Lhindia' læs vacæs.

USU L GËRUNDIO

Funcciona fundamentalmente cumo adverbio.

Gërundio antepuœsto a la oraçon principal

Diendo a l intamu la phrase, el GËRUNDIO exprime:

• una acçon realizada immediatamente inantes de la indicada na oraçon principal:

In proferiendo estæs pallabræs sumîu na scuridà exterior.

In ganhando la plraça, l oppositor suspirou lhibre.

• una acçon que tuvo comiençu inantes ou nel intre de la indicada na oraçon principal & q'indagora continua:

Spañiendo de dolor de cabeça, insomne, tengo l coraçon valreiru & amargu.

Passeando, veo un par de vieyos de sessenta anhos.

Gërundio cabo l verbo principal

Diendo cabo l verbo principal, el GËRUNDIO expressa de rieglra una acçon simultanea, correspondiente a un complemento adverbial de modu:

Migel ascuîthaba sorriendo.

Tyorou solhuçando sobre la cabeça l perru.

Arrastrou-se penosamente, agatuñando pœl sable.

Gërundio postpuœsto a la oraçon principal

Diendo de puœis de la oraçon principal, el GËRUNDIO indica una acçon posterior & equival, læs mas de læs vezes, a una oraçon cordinada iniciada pol connector &:

Læs trayectoriæs arrecominçaræn, processando-se a un rhythmu regular.

Cantabæn cabo casa, deturpando intencionalmente la lhetra l Cantar.

Na quintana læs fhuœyæs scapabæn cul aire, dançando n cucurrabucos de trebeyu.

Gërundio precedido de la preposiçon in

Diendo indenantea la preposiçon in, el GËRUNDIO marca emphaticamente l anterioridà immediata de l acçon cun referencia a la de l verbo principal:

Vou fhaer esto n veniendo, in tyigando avisæs-me.

In bebiendo una pinga txube-se-mi a la cabeça.

In diziendo que vaigas, dou-ti-lo.

ye a combinase cun la preposiçon pa si la significaçon lo requier:

Deixa esti catsu pan pa n cenando.

A l in par, el GËRUNDIO ye a poder incrementase cun delhos de suffixos quando trabaya cumo adiectivu (concuœrda n neutro):

Martsou calhandino.

Lhevaba la roupa pingandono.

Gërundio na locuçon verbal

El GËRUNDIO combina cun los auxiliares star, andar, (d)ir & venir, marcando differentes aspeitos de la execuçon de l processu verbal:

• STAR + gërundio: indica una acçon durativa n un momento rigoroso:

Stabæn todos dormiendo profundamente.

Estæs fatadæs stan cafiando la curiosidà de quien meve.

• ANDAR + gërundio: indica una acçon durativa u predomina la idea d'intensidà ou de movemiento re-iteraho:

Andaba infilando-se outra vez, nun teniæ medida.

La xhente d'aquel sitiu andaba viviendo dìæs grandes de tyuvia.

Andæn apañando l cuîtho que baltiou de l carru a la caleya.

• (D)IR + gërundio: expressa una acçon durativa que se realiza progressivamente ou por etapæs successivæs:

Inamobible, el tiempu fhoi passando.

La mata diba spoxigando, diba pesllando l monte cada vez mas.

• VENIR + gërundio: expressa una acçon durativa que se disinvuœlve gradualmente n direcçon a la èpocha ou a l sitiu u nos incontramus:

Veniæ atapeciendo, indagora habiæ un restu de lhuz.

Theresa vieno arrastrando unæs tsanclæs de cœuro & rezungando.

• LHEVAR + gërundio: perìphrasis imperfectiva. Exprime una acçon que tien tiempu produziendo-se, disindolrca-se continuamente sin indica'l final:

Lheva avisando-te todu l dìæ & nun y fhaes casu.

Lheva nevando dolze horæs segidæs.

Lhevaba trabayando na mesma impresa venti anhos.

• SEGIR + gërundio: imperfectiva. Exprime disindulrcase l acçon continuamente prolongando-se n un tiempu futuro sin indica'l final:

Los precios sigen baxando.

You nun sigo xhogando.

Sonou l turulhu sì q'ansì sigierun trabayando.

• ACABAR + gërundio: Equival a la perìfrasis acabar por+ infinitivu:

Si da veræs lo piensæs acabæs intos deixando-lo todo.

Yera tan diffìcile aquelho q'acababæs tærreciendo-lo.

USU L PARTICIPIO

Trabaya cumo qualquier adiectivu & n conseqüencia admitte:

• La triplre distincçon de gënero:

rapazin alhouriau

rapazinæs alhouriadæs

xhente alhouriaho

• La doblre distincçon de nùmæru:

rapazina alhouriada

rapazinæs alhouriadæs

Participio elemento de perìphrases

El PARTICIPIO fhai un papel importantìssimu nel systema de los verbos permittiendo la formaçon de perìphrases perfectivæs q'exprimen l aspeitu conclusivu l processu verbal.

Utiliza-se:

• Cun los auxiliares tener & haber, formando læs perìphrases perfectivæs de la voz activa, adoptando la fhorma neutra:

Tengo visto

Houbi morrer

• Cul auxiliar ser, formando la voz passiva d'acçon:

Nun sabe si fhoi nacida na Roçadielha ou n Castrilhon.

• Cul auxiliar star, formando la voz passiva de stau:

Stan fheithos una verdadeira lhaceîra.

• Cun la perìphrasis resultativa cun tener (tyamo-la pseudopassiva), u l PARTICIPIO trabaya cumo attributo l implemento & concuœrda cun esti:

Esta caleya tengo-la you andada abondæs vegadæs.

Essæs nenhæs tengo-læs vistæs blrincando pœla antoxana.

• Cun lhevar tien la mesma orientaçon que cun tener:

Eurìdice lheva venido pœr esti vilhandio dìæs abondo.

Lhevabæs-mi-lo ditho mũîthæs vezes quando elhi lo soupo.

Lhevæn-lo fhalaho cun migo un cientu vezes.

Participio sin auxiliar

Exprime fundamentalmente l stau resultante d'una acçon acabada:

Atopada la soluçon de l problema, martsarun tan contentos.

Media lhegua andada, morriæn de sede.

1. El PARTICIPIO de los VERBOS TRANSITIVOS tien de rieglra valor passivu:

Miradæs una & outra fhuœya, procedîu-se a læs firmæs.

Pouco a pouco los bitsos morrìæn, comidos polos catsiparros.

2. El PARTICIPIO de los VERBOS INTRANSITIVOS tien quasj que siempre valor activu:

Tyigau a l pie l cuœtu, miraba pa riba.

Venidu ta l paìs de lhøñe, ende cincou 50 anhos.

Exprimiendo la consequencia d'una acçon acabada, el PARTICIPIO nun indica por si mesmo si l acçon in causa ye passada, presente ou futura. Mal a penæs el contextu u perteneç tien falta de la suæ relaçon temporal. Ansì, la mesma fhorma puœde expressar:

1. acçon passada:

Abierta una vìa d'awa, stabæn perdidos.

2. acçon presente:

2. acçon futura:

Abierta una vìa d'awa, staran perdidos.

Nos casos anteriores, ve-se que la oraçon de PARTICIPIO tien subiectu differente de la principal & stableç, pante esta, una relaçon d'anterioridà.

Sì q'ansì la relaçon temporal ente intrambæs oraçones ye a ser de simultanidà, principalmente si l subiectu ye l mesmu:

Rotu, nun fhui a tyigar a la puœrta.

Arrodiada d'inimigos, Mariana nun teniæ u s'asconder.

Trancahos na quinta, los vieyos assistìæn a l passar de l tiempu.

Quando l PARTICIPIO nun exprime ma l stau, sin stablicer relaçon temporal dala, confunde-se cul adiectivu:

Cun la cabeça alçada, miraba l cielo.

L aire revuœlto açoutaba la quintana.

Los glrayidos de la xhente alhouriaho atronicabæn la vilha revuœlta.

CONCORDANCIA VERBAL

El subiectu ye l pronome relativo quien

El pronome relativu quien vaî, de rieglra, cabo l verbo n 3ª persona singular:

Yes tu quien murmura næs awæs, quien arrespira por min.

& Nun fhui you quien te salvou?

Nun faltæn, por ende, exemplos de bønos auctores nos que l verbo concuœrda col pronome personal, subiectu de la oraçon anterior. N esti casu, pon-se n relieve, sin arrodios mentales, el subiectu effectivu de l acçon expressa pol verbo:

Yeræn los fhiyos, studiantes næs facultahes, quien los oblrigabæn a abandona' los hàbitos.

El subiectu ye indeterminau

Næs oraçones de subiectu indeterminau l verbo vaî pa la 3ª persona plural:

Pedieræn-mi que la catare.

Andabæn apañando maçanæs de la que tyovìæ.

Si, ente tanto, la indeterminaçon de l subiectu s'indica pol ponome se, el verbo queda na 3ª persona singular:

De puœis cantou-se & bæillou-se mũîtho.

Indagora se viviæ nun mundo d'incertezæs.

Concordancia de que? & quien?

La fhorma ye invariable & son a concordar in singular ou plural. Estos pronomes nun tienen fhorma plural (nun ha hi *quienes). Que ye siempre tònicu cumo interrogativo & nun s'apostropharà:

Que son ses meses?

Quien seriæn los primeiros dîouses?

Quixho saber quien yeræn mîos paî & maî & lo que fhaziæn.